Mavzu-Qo’shiq kuylash jarayonida o’quvchilarda nafosat tarbiyasini shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari

1.2.SONATA SHAKLINI TASHKIL ETUVCHI QISMLARI.
Sonata ( Italyancha sonata, lotincha sonare – yangramoq) – kamer-cholg’u musiqasining asosiy janrlaridan. 3 qismli turkum asar, ba’zan 1,4,5 qismlilari ham uchraydi. 3 qismli mumtoz sonataning 1 va 3 qismlari tez, 2 qismi vazmin suratlididir. 1 qismi (sonata allegrosi) 3 yirik bo’limdan tashkil topadi.
Qarama-qarshi musiqiy mavzularni namayon qilish (ekspozitsiya), ularni bir-biriga taqqoslab rivojlantirish (2-bo’lim), so’ngra asosiy kuylarni o’zaro yaqinlashtirib birlashtirish (repriza).
“S” atamasi 16asr dan ma’lum bo’lib, avvalboshda kantatadan farqli o’laroq har qanday cholg’u piessa ham Sonata deyiladi.
17asr boshlarida Sonataning 2 ko’rinishi (cherkov Sonatasida va kamer sonatasi) shakllanadi. 18asr o’rtalarida D.Skarlatti F.E.Bax klavir sonatalar yozishgan, Y.Gayden V.Motsartlar sonataning mumtoz namunalarini yaratdilar sonata rivoji va yuqori cho’qqilarga chiqishida L.Betxoven sonatalari muxim axamiyatga ega bo’lgan.
L.Betxoven sonatani rang-barang mavzu va mazmun murakkab shakl bilan boyitib janr imkoniyatlarini kengaytirdi. F.Shopen, R.Shuman, F.List, I.Brams, E.Griglar sonata rivojiga katta hissa qo’shdilar.
Romantizm davri va 20 asr kompozitorlari ijododa xam Sonata asarlari muxim o’rin egallaydi. O’zbekistonda ilk Sonatalarni 1940-50-yillarda Ikrom Akbarov, F.Nazarov, G.Mushel, A.Kazlovski kabi kompozitorlar yaratishgan keyinchalik, E.Solixov, N.Zokirov, A.Ergashev va boshqa kompozitorlar ijodida rivojlangan.
Sonataning kichik xajmdagi turi – Sonatina o’zining soddaligi va ijro uslubining oddiyligi bilan ajralib turadi. Sonata shakli instrumental musiqada topilgan qismlardan birining tuzilishi. Bu eng rivojlangan gomofon va asiklik bo'lmagan qurilish. Shu munosabat bilan, katta vaqt davomida turli materiallarni bir qismga kiritish mumkin.Musiqada Sonata shaklining ko'rinishi Lada-funktsional yo'nalishda fikrlash va uning bayonoti bilan bog'liq edi. Bunday fikrlash jarayoni shakllanishning asosiy omili edi.
XVIII asr oxiridagi klassikalarning ishida u aniq aniq shaklga ega bo'ldi. Bunga Mozart, Betxoven va Haydnning Sonata shaklidagi asarlari yordam berdi.Sonata shaklining butun tarixi 3 bosqichga bo'linishi mumkin.I bosqich: qadimgi boshlanish
Rivojlanishning birinchi davri "qadimgi"deb ataladi.
XVII asrdan boshlab XVIII asrning uchdan ikki qismi bilan yakunlangan bo'lsa-da, uni bosqichma-bosqich takomillashtirish jarayoni aniq va aniq tizimga aylandi.
O'sha vaqtga kelib, Sonata shakli qadimgi ikki qismli shaklda fuga va binolarning janridan olingan printsiplarning to'plamidir.
Fuga'dan formada modulyatsiya dominant tonallikka, o'rta qismda turli xil shakllanishga va oxirgi qismda asosiy qismga qaytishni o'zlashtiradi.
Ikki qismli shakl kompozitsiya va uning tonal rejasi bilan ikki qismli qismni berdi. Bundan tashqari, anik epitsentr asosida doimiy rivojlanish jarayoni kuzatildi. Sonata shaklining tarkibi uchun qo'llab-quvvatlash birinchi epizodning oxirida va II bo'limning tonikasida dominantlarning uyg'unligiga aylandi.Cadence-musiqiy iborani yoki butun ishni yakunlovchi Harmonik usul.
Ikki qismli vintage shaklining asosiy farqlash xususiyati dominant tonalitni tasdiqlashda shakllarning umumiy harakati o'rniga yo'lovchi aylanishining parchalanishi edi.
Qadimgi Sonata shaklining ikkinchi qismi - bu qaytariladigan tonal aloqaga ega bo'lgan tematik material. Ya'ni, asosiy ohang dominant kalitlarga aylandi va oxirgi, aksincha, asosiy qismida yon tomon edi. Aks ettirish jarayoni chiqdi.
Boshqa bir versiyada ko'rgazma mavzusiga xos bo'lgan rivojlanish mavjud edi. Rivojlanish reprizaga o'tganidan so'ng, yon partiya asosiy kalitlarga aylana boshladi.Bunday Sonata shaklini Bach, Scarlatti va ularning zamondoshlari ishida topish mumkin.
O'tgan bastakorning ba'zi asarlari qadimgi Sonata shaklining navbatida va uning keyingi turi – klassik.
II bosqich: klassik ko'rinish
Vena klassikalari Sonata shaklining qismlarini aniq belgilab qo'ydi:
bu ta'sir qilish;
rivojlanish;
Reprise(unga kod qo'shiladi).
1. Ekspozitsiya dastlab o'zgarishsiz aniq shaklda takrorlandi. Asosiy partiya birinchi mavzuni Sonata shaklida namoyish qilish uchun mas'ul edi va musiqaning tabiati uchun hal qiluvchi rol o'ynadi. U momentum so'radi va yon partiya muvozanatli davlat rivojlanishiga olib keldi va lirik jarayonini sekinlashtiruvchi esa, samarali insho ko'rsatdi.2. Ekspozitsiyaning tematik materiallari ishlab chiqishda faol rivojlandi. U hatto yangi musiqalar paydo bo'lishini ham o'z ichiga olishi mumkin edi. Rivojlanish uch qismdan iborat edi:
kirish;
asosiy;
orqa fon.
Orqa fon - asosiy ohangni qayta ishlashga qaytarishga tayyor bo'lgan musiqiy qurilish.
3. Reprise-Sonata shaklining katta qismida oxirgi bo'lgan qism. Yon va yakuniy partiyalar bir asosiy tonalikka qo'shildi.
Jami shaklda Sonata uch qismli kompozitsiya edi.
Sonata shakli Sonata siklining birinchi qismi sifatida shakllandi va ba'zi hollarda u finalga o'xshardi. Xulosa uchun Allegro – tez va jonli sur'at bilan ajralib turardi.
Shaklni dramatik o'yinlardan oldin kirish (overturalar) da topish mumkin edi. Betxovenning ijodi misol uchun juda mos keladi: "Coriolan" va "Egmont"asarlari.Faqat ekspozitsiyadan va Reprise dan tashkil topgan to'liq bo'lmagan sonat shaklining roli alohida edi. Mozart tomonidan yozilgan "Figaroning to'yi" operasida Allegro temposida topish mumkin edi.
Biroq, ko'pincha Sonata shakli Sonata siklining sekin qismidir.
Sonata-faqat instrumental musiqaga xos bo'lgan janr. Yakkaxon ishlash va ansambl uchun yozilgan.Ko'rib chiqilgan Reprise bilan qiziqarli variant ham bor edi: ekspozitsiyada birinchi navbatda yonma-yon partiya va faqat asosiy narsa bor edi. Bunday misolni Mozartda 1-ga katta sonataning 311 qismida topish mumkin.III bosqich: post-Betxoven davri
Uchinchi davr odatda "post-Betxoven"deb ataladi.
Betxoven barcha sa'y-harakatlarini Sonata shaklida qo'ydi. Keyinchalik bastakorlar, uning shakli haqidagi g'oyani mutlaqga olib kelganini angladilar, natijada ular zamonaviylashtirishning boshqa usullarini topish uchun og'ir izlanishlar olib borishga majbur bo'ldilar.
Shunday qilib, XIX asrda evolyutsiya bor, bu vaqtga qadar Sonata shakli allaqachon erkin tonal munosabatlardir. I qismda ular bir-biridan butunlay uzoqdir, Reprise ishni xilma-xillik bilan to'ldirishni davom ettiradi va faqat oxirida, keyin kodda tonal rejaning muvozanati mavjud. Yuqorida keltirilgan vaziyatni rus kompozitori Borodinning "qahramon simfoniyasi" asarida ko'rish mumkin.Sonata shakli operaning dasturiy va dramaturgiyasining tafsilotlarini o'z ichiga oladi.
Dastur-she'riy yoki nasriy rivoyatlar bilan birga bo'lgan instrumental ish.
Boshqa tomondan, shakl qo'shiq va raqs folklorini boyitadi.
Folklor-asosiy muallif xalq bo'lgan ijodkorlik.
Bu, ayniqsa, Glinka va Rimskiy-Korsakovning mahalliy bastakorlari ishida kuzatilishi mumkin.
Sonata shakliga ko'p tomonlama ta'sir tufayli uni bir necha qatlamlarga bo'lish zarur bo'ldi:
dramatik;
lirik;
epik;
janr.
Tsiklik strukturadan ajralib chiqadi va kompozit shakllardan mustaqil kompozitsiyalarda foydalanish amaliyoti mavjud.XX asrda Sonata shakli ba'zi janrlarda mavjudligining ma'nosini yo'qotadi. Misol uchun, atonal uyg'unlikda, hech qanday ladotonik munosabatlar mavjud bo'lmagan holda, bastakorlar Sonata shaklidan foydalanishga hojat yo'q, chunki uning asosiy rejasini amalga oshirish mumkin emas.Malerning simfoniyasida barcha qismlar o'sib boradi. Sonata shaklida yozilgan birinchi epizod istisno emas. Chegaralarni kengaytirish asosiy partiya uchun bitta musiqani emas, balki mavzularning butun guruhini qo'llash orqali amalga oshiriladi. Rivojlanishda mustaqil qismlar paydo bo'ladi.
Onegger o'zining simfoniyalarida Sonata shaklining barcha bo'limlarida rivojlanish elementlarini qo'llagan. I, III va oxirgi qismlarda uzluksiz quldorlik oshkor etildi, buning natijasida Reprise (takrorlash) uyushgan xarakterga ega bo'ldi.
Ammo rus kompozitori Prokofievning teskari sxemasi bor edi: aniqlik va klassik noziklikning mavjudligi. Uning simfonik ishi tematik epizodlar orasidagi aniq chegaralar bilan tavsiflanadi.
Shostakovichning asarlari ekspozitsiyada asosiy tomoni yonma-yon rivojlanib, bir-biridan ajralib chiqdi, bu erda ularning orasidagi kontrast tekislangan xarakterga ega edi. Asosiy qarama - qarshilik asosiy mavzuning eng kuchli cho'qqisiga olib boradigan rivojlanishda sodir bo'ldi. Yon tomon "ikkinchi reja" ning xotirjam xarakteriga ega bo'lib, kod bilan bitta dramatik qurilishga qo'shildi.
Sonata shaklining tuzilishi
Yuqorida aytib o'tilganidek, har biri muayyan funktsiyani bajaradigan Sonata shaklining 3 epizodi mavjud:
Ekspozitsiya.
Rivojlanish.
Reprise.
Sonata shakli jadvali
Ekspozitsiya
Ekspozitsiya, yoki boshqacha aytganda, mavzuni namoyish qilishdir. Bu ikki partiyani o'z ichiga oladi: asosiy va yon.
G. P. mavzusi ishning asosiy ma'nosini va uning kelajakdagi mojarosini oladi. Harmonik jihatdan tonik bazasi ustunlik qiladi.

Shaklida:

davr-minimal to'liq musiqiy fikr (Betxoven, Sonata 2, 4, 7, 31 va boshqalar);
katta jumla (Betxoven, 1, 3, 19 va boshqalar uchun Sonata).
Yon tomon asosiy kontrast bo'lib xizmat qiladi va yangi tonalitni (subdominantlar, dominantlar yoki parallelliklar guruhlari) belgilaydi.
Rivojlanish
Rivojlanish Sonata shaklining bir qismidir, unda har ikkala mavzu ham o'zgarish, ezish, modulyatsiya, ro'yxatga olishlar orasidagi otlar, ritmik naqshlardagi o'zgarishlar orqali rivojlanadi. Bu eng beqaror epizod.
U uchta ichki qismga ega:
kirish (asosiy kalitda bo'lish);
rivojlanish (modulyatsiya kursi);
Reprise uchun tonal tayyorgarlik.
Reprise
Reprise-birinchi qismning (ekspozitsiyaning) takrorlanishi, barcha mavjud mavzular bitta kalitda eshitiladi. Yon mavzu asosiy mavzuga zid emas va uning "qanoti"ga kiradi.
Klassik versiyadan tashqari, Reprise yana to'rtta printsipga bo'linishi mumkin:
Kamaytirish printsipi asosiy va yon tomonlarning yo'qligini anglatadi. Chopinning pianino sonatlarida uchraydi.
Nometall printsipi partiyalar ovozining teskari tartibini o'z ichiga oladi (birinchisi – yon, ikkinchisi – asosiy). Masalan, Mozartning "Mercy Titus" operasi, "Prelude" List she'ri va kompozitor Dvorak orkestri bilan violonchel uchun kontsert.
Polifoniya printsipi bir vaqtning o'zida ikkita partiyani o'tkazishga imkon beradi. Wagner bu usulni "Nyurnberg meistersingers"operasiga jalb qilishdan qo'rqmadi.
Subdominantlarning printsipi. Uning ma'nosi shundaki, asosiy tonallik ikki partiyaning muvozanatli nisbati uchun IV bosqichning kalitida amalga oshiriladi. Shunday qilib, yonma-yon partiya asosiy kalitda bo'lish qobiliyatiga ega.
Bundan tashqari
Bundan tashqari, asosiy qismlarga qo'shimcha ravishda, bunday epizodlar ham mavjud:
kirish, ko'pincha sekin suratda;
bir-birlari bilan asosiy narsalarni yonma-yon bog'laydigan partiya;
rivojlanishdan oldin xulosa mavzusi;
reprise finalidagi kodlar, uning roli qisman munosabatlarning asosiy ohangini qaytarish va tasdiqlashdir
I va IV yoki I va III-ekstremal qismlar asosiy kalitda yoziladi. Ehtimol, oxirgi epizod bir xil nomdagi asosiy qismda o'ynaladigan bo'lsa, birinchi navbatda kichik ovozda eshitilgan bo'lsa.