Mavzu: qoraxoniylar davlati

1.2.Qoraxoniylartomonidanmovorounnahrnibosibolinishivamamuriyboshqaruv.
Qoraxoniylar 990 yillardane'tiboranMovarounnahrdao`zhokimiyatlarinio’rnatishuchunastoydilharakatqilishdilar. 990 yillarularFarg’onaniegallabbuyerdao’ztangalarinizarbqilganlar. Engqudratlihukmdorlardanbiribo`lganHasanXorunBo’g’raxonIsfijob (Sayram)nio`zigatobeqilibolgach, 992 yildaBuxorogahujumboshlaydi. Turkg’ulomlaridaniboratbo`lganlashkarboshilarsomoniyhukmdorlargaxiyonatqiladilar. Manbalardashunarsama'lumki, g’ayratlivashuhratparastturkharbiyboshlig’iAbualiSimjuriyBo’g’raxonninghujumioldindansomoniyxukmdoriNuhibnMansurdanyashirinravishdaubilanmuzokaraolibbordi. Bo’g’raxonbilanbo`lganbumuzokaradasomoniylardavlatiikkigabo`linishi, MovarounnaxrBo’g’raxongao’tishi, AmudaryoningjanubidagiyerlaresaAbualiSimjuriygatopshirilishikerakedi. Mulkdordehqonlarhamqoraxoniylartomonigao`tadilar. BudavrdaBuxorotaxtidao’tirganNuxIIibnMansurharqanchag’ayratlivaqat'iyxukmdorbo`lsada, hechkimmadadigako`ztikaolmasedi. Bo’g’raxonga qarshi yuborilgan turk harbiy boshlig’i Ayach tor-mor qilinib asir olinadi. Noiloj qolgan Nuh o`zining juda qobiliyatli, ammo ishonchsiz harbiy qumondonlaridan biri Foyiqqa murojaat qilishga majbur bo`ladi. Foyiq katta ko’shin boshida turib Buxoro ostonalarida, Karmana yaqinida Bufaxonga qarshi jang qiladi va jo’rttaga engiladi. Buxoro ximoyasiz qolib jangsiz taslim bo`ladi. Foyiqning xoinligini shu narsadan ham bilish mumkinki, Bo’g’raxon uni tez kunda Termiz va Balxga noib etib tayinlaydi.

Bo’g’raxon 992 yilda Buxoroni egallagach, Nuh II ibn Mansur shaxarni tashlab qochadi. Bo’g’raxon o`z qarorgohi qilib Joyi Muliandagi go`zal saroyni tanladi. Ammo qoraxoniylar xoni salomatligi tufayli Buxoroda uzoq qola olmadi. Buxoro taxtiga Nuh II ning o’gli Nasr somoniyni noib etib tayinlab Bo’g’raxon Samarqand sari otlandi. Nuh II bundan foydalanib Abualidan yordam olib, Buxoroga qaytib keladi. Bo’g’raxon salomatligi borgan sayin og’irlashib borayotganligi tufayli Samarqandni ham

12

tashlab Qashqar sari yuzlanadi va yo`lda vafot etadi. Bo’g’raxonning vafoti go’yo Nux II uchun qulay vaziyatlar vujudga kelayotganday tuyular edi. Amalda esa somoniylar inqiroz sari yuz tuban ketgandilar. Nux o`zining yaqin kishilaridan xatto bittagina bo`lsada, ishonchli va qobiliyatli harbiy boshliq topa olmadi. Xuroson bo`lsa vaqtincha birlashgan ikki dushman-Abuali va Foyiq qo’lida edi. G’azna bilan Hirot viloyatlarida oddiy g’ulomlikdan tezda qudratli davlat boshlig’i darajasiga ko`tarilgan Sabuqtakin Nuxga bo’ysunishni istamas edi. Sabuqtakin 977 yilda Nuxning ruxsatisiz G’aznaga hokim bo’lib oladi, shu bois ikky o`rtadagi munosabat buziladi. Lekin og’ir vaziyat Nuxni undan yordam so’rashga majbur etadi. 996 yilda Qoraxoniylar Buxoroga qarshi navbatdagi xujumni uyushtirdilar. Qoraxoniylarning yangi xoni Nasr ibn Ali g’ayrat va qatiylikda Bo’g’raxondan qolishmasdi.

G’azna hokimi Sabuqtakin katta ko’shin bilan Nuxga yordam berish uchun yo`lga chiqdi. Balxga etganda unga Charoniyon, G’o`zg’on va Xuttalon hokimlarining lashkarlari ham ko’shildilar. Sabuqtakin Kesh tumani hududida chodir qurib, Buxoro hokimi Nux II ni ham o`z lashkarlari bilan kelib ko’shilishini talab etdi. Albatta bu xol somoniylar xukmdorining nafsoniyatiga qattik tegdi. Nux bu taklifni rad etdi va Sabuqtakinning o`zini Buxoroga kelishini talab qilib farmoyish berdi. Sabuqtakin bunga javoban Buxoroga o`zining 20 ming kishilik ko’shinini yubordi. Buxoro Sabuqtakin qo’liga o’tdi. U Nasr bilan muzokaralar boshladi. Bu muzokaralar natijasida Sirdariyo xavzasining hammasi qoraxoniylar qo’liga o`tadigan bo`ldi. Etiborli tomoni shundaki, qoraxoniylar tomoniga batamom o’tgan Foyiqni Nasr ibn Ali Samarqandga o`z noibi qilib tayinladi. Sabuqtakin esa shartnomaga asosan Amudaryo janubidagi yerlarga, eng avvalo Xurosonga to’la xo’jayin bo’lib oldi. Somoniylarga faqat Movarounnahrning markaziy qismigina qoldirildi, xolos. Bu shartnomalar Nux ibn Mansursiz tuzildi. Nux ibn Mansur bunday ko’ngilsiz voqealardan so`ng uzoq yashamadi va 997 yilda vafot etdi. Taxtga Nuxning o’g’li Mansur ibn Nux (997-999) o’tirdi. Taxt vorisi o`zgargani bilan axvol yaxshilanmadi. Mansur bilan harbiy boshliqlar o`rtasidagi xusumat va kelish-movchiliklar tufayli vaziyat yanada og’irlashdi

13

va oqibat fitna uyushtirishga borib etdi. Buxoroda Mansur saroyida qoraxoniy Nasrning xomiyligi ostida haqiqiy mansabni egallagan Foyiq fitnaning boshida turdi. 999 yilda turk g’ulomlariga suyangan Foyiq Mansurni qo’lga tushirdi va ko`zini ko’r qilib uni hokimiyatdan maxrum etdi. Ana shu tariqa kuchsizlanib qolgan somoniylarga kutilmaganda katta zarba berildi. Somoniylar xaqiqatda qarshilik ko`rsatish uchun kuchga va kurashni boshqaruvchi tadbirkor va mard bir kishiga ham ega emas edilar. Xalq esa bo`layotgan voqealarga butunlay befarq qarar edi. Natijada somoniylar sulolasi batamom quladi. Nasr tomonidan 999 yilda Buxoroning egallanishi barcha muammolarga nuqta qo’ydi va Movarounnahrda hokimiyat masalasya uzil-kesil xal bo`ldi. Albatta, somoniylar 1005 yilga qadar yana o’z qaddilarini rostlash uchun qarshilik ko`rsatgan bo`ldilar. Ammo bu qarshilik voqealarning rivojlanib borishiga bir qadar bo`lsada ta'sir qilmadi. 1005 yildan e'tiboran esa qoraxoniylarga qarshilik umuman to’htadi.

Qorahoniylar qariyb yuz yil davomida mustaqil hukmronlikning nashidasini surdilar. 1005 yilga qadar davom etgan mustaqil taraqqiyot davrida qoraxoniylar bepoyon katta davlatga asos soldilar. Ularning mulklari g’arbda Buxoro va Sirdaryoning quyi oqimidan, sharqda Ettisuv va Qashqargacha cho`zilib ketgan edi. Qoraxoniy xonadonlari-o`rtasida 1016 yildayoq boshlanib ketgan urug`chilik adovati urushlari tufayli 1041 yilda xonlik ikkiga bo`linib ketdi. G’arbiy xonlik markazi Buxoro bo’lib, uning tarkibiga Movarounnahr va Xo’jakentgacha bo`lgan Farg’onaning g’arbiy qismi kirgan. Sharqni xonlik markazi Bolosog’un bo’lib, uning tarkibiga Talas, Isfijob, Shosh, Farg’onaning sharqiy qismi, Ettisuv va Qashqar vohalari kirgan. Yer, mol-dunyo va davlat talashish qoraxoniy Tomg’ochxon Ibrohim (1046-1068)