Mavzu: Qo‘qon xonligida yer egaligi shakllari. Mundarija

2.2.Yer egaliklaridan olinadigan soliqlar.
Qo’qon shahrida soliq va majburiyatlar tizimidagi Qo’qon xonligidagi tizim bilan chambarchas boglanib ketgan, chunki u xonlikning poytaxti bulganligi tufayli soliqdan yig’ilgan boylik Qo’qon shahriga odib kelgan. Qo’qon xonligida olinadigan soliqlar xaldda juda ogir bulib, ular yana turli dasharlarda, ayniqsa boy feodallar uy, saroy, dalalarida, qurilish inshootlarida bepul katiashipgga majbur qilinardi.
Shuning uchun xam xalqning noroziligi ortib boradi. A. JI. Kunnish ma’lumotiga qaraganda, rasmiy soliqlar quyidagilardan iborat bulgan: natural xiroj yoki o’ndan bir soliq, zakot—tovardan olinadigan savdo solig’i va hayvonlar hisobidan olinadigan soliq, bozorda savdogarlardan olinadigan soliq, tarozi soligi, daryodan utish uchun soliq, tuz boji. Yana maxsus soliqlar dam bulgan. Soliqlar xossachi va bekliklarga buliigan. Xossachi — bu daromad xon xazinasiga tushgan.
Beklik — bu daromad bek xazinasiga tushgan. Xon xazinasiga deyarli barcha soliqlar kelib tushardi, lekin ular asosan- Sudon shadri va uning atrofidagi dishlodlardan yigilgan. Boshda yerlardan esa xon xazinasiga faqat quyidagilar: tushar edi:¹⁰
1. Tovar va dayvonlardan yigiladigan zakot;
2. Sirdaryo kechuvlaridan olinadigan: boj;
3. Tuzdan;
4. Xossachi joylardan olinadigan soliq;
5. Xon mablag’iga qurilib, ijaraga berilgan do’kon, karvonsaroy, omborlardan yig’iladigan soliqlar;
6. Tuy marosimlaridan yigiladigan soliqlar;
7. Meros bulishdan yig’iladigan soliq.
Viloyat hokimlariga xiroj va tanobona soliqlarini olish hududi berilgan edi. Xudoyorxonning oxirgi davrlarida (1865— 1875 yy.)xon xazinasiga dar yili bir yarim million rublga teng soliq tushardi. X - IX asrlarning birinchi yarmida xonlik daromadi natura va puldan iborat edi, ularning bir qismi viloyat hokimlari tomonndan qo’shin saqlash uchun sarflanadigan xarajatlarga va boshda madsadlarda ish latilar edi. Solgan dismi xon xazinasiga tushardi. Sh oli, bug’doy, juxori va bo’shda donli ekinlardan gallaning beshdan bir dismi soliq sifatida olingan. Mevazor boglardan, ueumzor, sabza v ot, paxta va boshda usimliklar ekiladigan yerlardai esa uning satdi maydoniga iisbatan soliq
tulanardi. Bunday yerlardan olinadigan soliq turi «tanobona» deb atalardi. Sh u bilan birga tanobona soligi ekilgai narsalarni e’tiborga olgan dolda uning
middori bilan belgilangan. Masalan, terak va dayragoch ekilgai bir tanob yerdan 50 tiyin, dovun, tarvuz, bodring, boda, tut, piyoz va badorgi sabzi ekilgai bir tanob yer da 11 so‘m, uzumzor va mevali daraxtlar ekilgan bir tanob yerdan esa 2 sumdan soliq solingan. Savdogarlardan olinadigan soliklar undagi mollar soniga, dexqonlar va ayrim hunarmandlarning mahsulot turlariga nisbatan belgilab yigilgan. L xoli kay si bekning tasarrufida bulsa, undan yigiladigan xiroj ush a bekning ixtiyorida bulgan. Shunishg evaziga u dushin sadlash va urush bulganda xonning talabiga kura ma’lum middorda dushin tuplab olib borishi shart edi. Xiroj dushdan yigilgan, bir dushga esa uch-besh botmon galla ekilgan. Kudon xonligida xirojni yigish sh adar begi tomonidan sarkorga topshirilgap. B u mansabga taypnlangandan keyin sarkor uziga yordamchilar dilib miroblardan yollar edi. Yordamchilar soni sh adarga tegishli yerlar nechta dismga b u l i n g a i l i gid a n kelib chndilgan. X^ar bir shunday dismni arid odsodol boshdarar edi. Badorgi ish mavsumi boshlanishi bilanod sarkor dar bir dismga bittadan mirobni yuborardi. U esa yoz davomida ekin yerlarppi va egalarini anidlab, ruyxatga olishi lozim edi. Xosilning yig‘ish davri kelganda dar bir dismga bittadan mulla yuborilgan. Uning kelishi bilan odsodol, mulla va mirob bir komissiyapi tuzib, xiroj ruyxatiii tuzar edi. Ular dar bir galla dosilini uyachovdan utkazib, soliq middornni anidlab, ruyxatga kiritishgan. Sarkor bu ruyxatni adolidan surishtirib bulgach, bed duzuriga borib, uni tasdidlati uchun tonshirgai. Bu ruyxat tasdidlanguncha dar bir kishi bekning oldiga borib, uz e’tiroz va iltimoslarini aytishlari muxuagn edi. Bek odatda uzining aygodchilarini va ayrim uziga yadin ksh nilarini yoki dozi va sarkorga darash li bulgan kambagallarni soliqdan ozod dilardi va ruyxatdan uchirardi. Odatda bunday uchirishlar kamdan-kam bulardi, chunki sarkor ruyxatga kiritgandan sung u uzining dadligini tasdidlashga undardi. Ruyxat tasdidlangandan keyin damma suzsiz va kechiktirmasdan belgilangan middordagi soliqni tulash I shart edi, chunki ungacha yigilgan dosilni sotishga dadli emasdi¹¹.
1 Pantusoe N. I. O podatyax i povinnostyax, suщ yestvovavsh ix v bыvshem Kokandskom xanstve v poslednie godы pravleniya X udayar xana. Sm. Turkestanskie vedomosti, 1876, № 16.
2 S ovremennaya letopis. 1876, № 24. Xosilni ulchashda va soliq middorini belgilashda, yigib olishda suiste’mollik dilish dollari tez-tez bulib turar|di. B u esa adoli uchun ogir musibat edi. Fargona viloyati gubernatorining xiroj yigitp d adidagi raport diddatga sazovordir. Ushbu duj j at 1879 yilga tegishli bulsa dam, ammo urganayotgan davrga dam tugri keladi, chunki bu soliq turi Sudon xonligi
davridagidek sadlanib dolgan edi va xonlik bekor dilinganligiga atigi 3 yil bulgan edi xolos. Raportda yozilishicha, «xiroj radami dadidatga yadin keltirilgan. Masalan, Sudon uezdida 200 (ming — X- B.) tanobdan 240 (ming —X- B.) rub. xiroj yigilgan; Andijon uezdida 360 ming tanobdan 450 ming rub. tulangan; Namanganda 135 ming tanobdan 140 ming rub berdi; Chustning 120 ming tashobi esa — 148 ming rub.; Isfaraning 108 ming tanobidan — 109 ming rub. va Ushning taxminan 60 ming tanobidan—69 ming rub. soliq yigildi. Sh unday dilib F argona viloyatining 1848000 tanob yeridan 1463000 rub. xiroj soligi yigildi1.
Kuchmanchi xald 40 bosh dayvondan bir dona soliq tulardi. Savdo karvonlaridan viloyat dokimi yoki uning vakili soliqni olardi. Chet eldan kelgan savdo karvonlari bir marta umumiy narxidan 2,5 foiz soliq tular edi. Sh u va kuchmanchilardan olinadigan soliqning nomi zakot edi. B u borada Turkiston general-gubernatori K. G1. Fon Kaufman imzolagan «Turkiston general-gube(rna;torligidan savdo-sotid dilish dududini olish muvaddat Nizomining loyidasiga tushuntirish zapisi» diddatga sazovordir. Unga muvofid, musulmon shariatiga kura zakot — bu dar bir musulmonning majburiy soligi bulib, uzining donuniy mulkining 40 dan bir dismini uz' ixtiyori bilan xudo yuliga yaxsh i niyat bilan tulainidir. Sh u bilan birga umumiy musulmon xazinasi (bayt-ul-mol), zakotga uxshab, kofirlar bilan mudaddas urushlar olib borish uchun ishlatilar edi. B u musulmoshlar sh ariatiga muvofid musulmon jamiyatiga yuklatilgap edi va sh u munosabat bilan zakotni yigib olishni dam uz zimmalariga olishgandi. Sh unday dilib dar bir musulmon uz ixtiyori bilan xudojuy ishlar uchun beradigan zakot, avval u majburiy soliqda aylandi, keyinchalik esa musulmon xazinasi dukmdorining foyda keltiradigan daromadiga aylanib dolgandi.