Mavzu: Qardosh xalqlar cholg'ulari bilan tanishtirish Bajardi­­­­­­­­­­­ Tekshirdi

Asosiy qism:

1. 
   Qoraqalpoq va tojik xalqlarining kasbiy musiqasi, janrlari, cholg‘ulari
   

Ibtidoiy davr odamlarining hayot shart-sharoitlari hamda diniy qarash, e’tiqod va marosimlarining yuzaga kelishi haqida. Turli topinish va e’tiqodlar bilan bog'liq bo’lgan marosimlarning badiiy-ijroviy xususiyatlari haqida. Bularning ovoz va qadimgi cholg’ular vositasida "ommaviy o‘yin" va "yakkaxonlik" shakllarida namoyon bo’lishi. Mazkur ijroviy shakllaming musiqiy jihatlari hamda birlamchi janr andozalari (nutqdosh ohanglar, o’yin-raqs usullari, darak beruvchi iboralar va b.jning qaror topishi to’g’risida. Musiqa cholg’ularining ilk shakl va turlari. Ibtidoiy davr odamlari tomonidan tayyorlangan dastlabki "musiqa qurollari". Qadimgi davr marosimlarda hamda turmush yumushlarida musiqa qurollarining bajargan vazifalar ³Bronza va temir davrlari qabila, aymoq, elat kabi harbiy-siyosiy birlashmalari, shuningdek sinfiy jamiyat va ilk davlatlar shakllanishi davrida yangi ma’rifiy-ma’naviy an’analar, umumdavlat dinlarining rivoj topishi. SHomon-baxshi, roviy-bayonchi. Qoraqalpoq xalqi tarixi va etnografiyasiga oid ma’lumotlar; qoraqalpoq madaniy meros ko‘rinishlari (she’riyat, amaliy san’at, tomosha va b.). Qoraqalpoq xalq qo‘shiqchiligi. Maishiy va marosim qo‘shiqlari (Besik jiri, Xayu bolam, xeujar, Toy baslau, sinsiu, joklau, yaramazan, badik, gulapsan), ulaming ijroviy, ohang, ritm va shakl xususiyatlari. Lirik (qizlar qosiglari — “Aruxan”, “Zarli qiz”) tarixiy (“Qazi iyshan”, “Bozatau”), hazil-mutoyiba mavzuidagi qo‘shiqlar (“qiz minayim”, “Keushim”). Qoraqalpoq dostonchilik san’ati. qoraqalpoq jirovlarining ijodiy an’analari. Qahramonlik (“Qoblan”, “Edige”, “Alpamis”, “Gurug'li”, “Qirq qiz”), diniy (“Yusuf Ahmad”) va ishqiy-lirik (“G‘arib Ashiq”, Yusuf-Zulayxo”) dostonlar, termalar. Jirov, baxshi va qissaxonlarning ijro an’analari. Bularga xos repertuari, ijro uslubi, aytim yo'llari, jo'rnavozlik ansambli tarkibi. Jirov na’malarning ritmik, lad xususiyatlari. “Na’ma olish” an’analari. Muxalles, terma va tulg'ov janrlari. Qoraqalpoq xalq musiqa sozlari va cholg‘u kuylari. Qo‘bizning ko'rinishi, yasalishi, sozlanishi va ijro imkoniyat- lari. Sho'ngkobo'z, so’may, girjek kabi cholg‘ulari. Qoraqalpoq dutor kuylarining xususiyatlari. baxshi-dostonchi kabi ijodkorlar toifasining vujudga kelishi. Qabila homiylariga, botir- qahramonlari sharafiga o’tkazilgan tadbirlarda madhiya, bag‘ishlov va nasihat qo‘shig‘i, doston, rivoyat termasi kabijanrlarningyuzaga kelishi. qabila, qishloqjamoamarosimlari bilan bir qatorda umumxalq bayram va tantanalarining joriy etilishi. Qabila, qishloq jamoa marosimlari bilan bir qatorda umumxalq bayram va tantanalarining joriy etilishi. Siyosiy, diniy hamda ijodiy markazlari bo‘lgan shaxarlaming ahamiyati, shaxar madaniyatining o‘rni. Bu davr falsafa, matematika fanlari katori musiqa ilmining yuzaga kelishi. Bularning professional musiqa san’atining yuksalish jarayoniga ta’siri. Musiqa kasbiga oid afsona va rivoyatlar, ijodiy tartib-qoidalarni bayon etuvchi musiqa risolalarining yaratil ishi hamda musiqa nazariyasining rivojlanishi. Professional sozanda- xonanda guruhlarining faoliyati va bastakorlik ijodiyoti. Musiqa ijrochiligining ravnaq topishi, musiqa shakllarining takomillanuvi, turkumli yirik asarlaming yuzaga kelishi. 20-asr ijtimoiy-iktisodiy va ma’naviy hayot o’zgarishlari, ilm va texnika yuksalishi ta’sirida an’anaviy musika ijodiyotida yangilanish jarayonining kuchayishi, xalq va og‘zaki an’anadagi kasbiy musiqa uslublarida o‘zgacha tus olgan yo‘nalishlarning paydo bo’lishi (ommaviy qo‘shiq, milliy ashula va raqs anssambli, folklor-etnografik ansambl va h.k.). Bu jarayonda mahalliy va milliy musiqa uslublarining, turli musiqa an’analarining qorishib ketishi. Markaziy Osiyo xalqlari an'anaviy musika shakllari — ko‘povozli kompozitorlik uslubidagi ijodiyotining asosiy manbalaridan biri sifatida. Tojik xalq etnografiyasiga oid ma’lumotlar: - urf-odat, marosim va bayramlar, dunyoqarash vadiniy e’tiqodlar. Tojik vao‘zbekxalqlariningma’naviy hayoti va ijodiyot an’analarining mushtarakligi. Amaliy san’at ko‘rinishlari, she’riyati, musiqiy sozlar va cholg‘u kuy shakllari, vokal janrlarning ko‘p jihatdan bir-biriga yaqinligi. Tojik xalq madaniyatida turli mahalliy uslublar. Qoraqalpoq musiqiy asboblari yorqin o’ziga xosligi bilan ajralib turadi.Ularning orasida eng mashhuri bu dutor bo’lib, u ikki torli, chertib chalinadigan, yog’ochdan yasalgan, yupqa yog’och qopqoq bilan qoplangan noksimon korpusga ega, uncha uzun bo’lmagan grifli, 12 (13) uzaytirilgan ladali musiqy asbob hisoblanadi. Odatda u o’yma suyak va sadaf qadamalari bilan bezatiladi. O’zining ohangdor jarangi bilan ajralib turadigan dutor, uy cholg’u asbobi sifatida xalq orasida juda mashhur. Umuman olganda, dutor baxshi (lirik she’rlar qo’shiqchisi)ning tabiiy atributi hisoblanadi. Uch torli, kamoncha bilan chalinadigan, qovoq rezonatorli va teri qopqoqli musiqa asbobi-girjek dutorning hamrohi hisoblanadi.Qoraqalpoq musiqiy madaniyatining ramzi: ikki torli, kamoncha yordamida chalinadigan,yog’ochdan yasalgan, ochiq rezonatorli musiqiy asbob qobiz hisoblanadi. Uning cho’michsifat korpusi teri qopqoq bilan yarim cho’zilgan. Musiqiy asbobning torlari ot yollari shodasidan tayyorlangan. Kobiz o’zidan jilosiz “kosmik” tovushlar chiqarib, jirau dostonchilarining bo’g’izda kuylanadigan qo’shiqlariga jo’r bo’ladi. U o’zida ikki alohida qism ⁴dan iborat bo’lib, qadimgi dostonchilarning ko’chmanchi hayot tarzi bilan bog’liq safar xaltasiga osongina sig’adigan ixcham musiqiy asbob hisoblanadi.Qoraqalpoqlarning puflab chalinadigan musiqiy asboblarining moziydan aks sado beradi. Ular ohangdosh, shu bilan birga ekzotik tovushlarni chiqaradi. Puflab chalinadigan musiqiy asboblar qatoriga qadimgi cho’ponlarning ixtirolari: yog’och nay- balaman, qamish fleyta- kamish nay, shuningdek, kalta qamishsurnay- duduklar kiradi. Ajoyib kichik jag’ arfasi (shin-gobiz), lab va og’izda chalinadigan musiqiy asbob bo’lib, u metal chiviq va po’lat tildan iborat. Qadimiy rivoyatlarga ko’ra, shin-gobizda musiqa chalayotgan shomonlar, musiqa tembri va tebranishlarini o’zgartirib, uchta dunyoga sayohat qilishgan. Rubob — torlu cholgʻu asbobi. Noxun (mediator) bilan chertib chalinadi. Oʻzbek, tojik, uygʻur, afgʻon va boshqa sharq xalqlari orasida keng tarqalgan. Baʼzi olimlar fikriga koʻra, qadimda 2 torli kamonli rubobdan zamonaviy skripka yuzaga kelgan. Hozir rubobning uch xili mavjud: qashqar rubobi, afgʻon rubobi va pomir rubobi. Dutor (fors— ikki tor) — 1) torli chertma milliy musiqa cholgʻusi. Oʻzbek, tojik, uygʻur, turkman, qoraqalpoq xalqlari orasida keng tarqalgan. Oʻzbek Dutor muloyim, nafis va shi-rali ovozi bilan boshqa cholgʻulardan aj-ralib turadi. U asosan tut, oʻrik yogʻochlaridan yasaladi. Cholgʻuning rezonatori ⁵8—12 ta yupqa, bir-biriga yonmayon yopishtirilgan taxtacha (qovurgʻa)dan ishlanadi. Kosaxonaning ustki, ochiq qismiga yupqa qopqoq yopiladi va kosaxona boʻgʻiz orqali dastaga ulanadi. Dutorning uzun va ingichka dastasiga 13—17 ta pardadan iboratdir. Karnay - puflama cholgʻu asbobi. Karnay jezdan yasaladi. Oʻzbekiston va Tojikistonda karnay surnay, nogʻora, va doira bilan anʼanaviy maxsus ansambllarda keng qoʻllaniladi. Toʻgʻri va tirsakli turlari mavjud. Doira (childirma, chirmanda, doyra, daff, dapp) — oʻzbek, tojik, uygʻur va boshqa sharq xalqlarining cholgʻu asbobi. Doira zarb bilan urib chalinadi. Gardishi oʻrik, yongʻoq yogʻochidan yasaladi. Gardishi ustidan tashqari tomondan teri bilan qoplanadi. Gardishning ich tomoniga tamburinnikiga oʻxshash xalqachalar osiladi.