Mavzu: Qardosh xalqlar cholg'ulari bilan tanishtirish Bajardi­­­­­­­­­­­ Tekshirdi

Uyg'ur va qirg’iz xalqlarining kasbiy musiqasi, janrlari, cholg‘ulari

Xalq cholg’u asboblarinnng paydo bœlish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Musiqachilikda dastlab urma zarbli cholg’ular paydo bo’lgan. Bular Nog’ora, chindovul, childirma, dovul va doyralardir. Qadim zamonlardan to hozirgi davrimizgacha bizga yetib kelgan doyra cholg’u asbobi o’zgarmagan holda saqlanib kelmoqda.Musiqa sohasida, O’rta Osiyo va Sharq xalqlari qatori, o’zbek usullari, ya’ni ritmik yo’llari va ularning rivojlanish usullari alohida o’rin egallaydi. Usullar qoida bo’yicha urib chalinadigan musiqa asboblari ijrosida qo’llaniladi. Eng ko’p tarqalgan urma zarbli musiqa asboblaridan, O’zbekistonda, Tojikistonda va Uyg’ur xalqlari, shu bilan bir qatorda, Sharqda o’zining shirali ovoziga ega bo’lgan, musiqa cholg’u asbobi doyra hisoblanadi. Doyra iborasi ba’zan «Dapp», «Childirma», «Chirmanda» deb yuritiladi. Xorazmda dapp, childirma ijrochini esa “Dappchi”-childirmachi deb aytadilar, Buxoroda doyradast, Farg’onada chirmandachi, Samarqanda esa doyrachi deb yuritiladi. O’zbek xalqi qadimdan doyra asbobini juda ardoqlab kelgan. O’tmishda bu asbob sadolari ostida xalqni maydonlarga, to’y-tomoshalarga, musobaqa kurashlarga va har-xil sayillarga chaqirganlar. Jumladan: "Hosil bayrami", "Uzum sayli", "Qovun sayli" kabi mavsumiy bayramlar keng tarqalgan. Bayramlarda, madaniy marosimlarda ayniqsa karnay, surnay va nog’ora, doyra kabi urma zarbli musiqa cholg’ulari keng qo’llanilgan. Buyuk Shark mutafakkirlarining merosi, halq cholg’ularini o’rganish sohasida ham tarixiy qimmatga ega. Abu Nasr Muhammad Farobiyning mashhur asari "Musiqa haqida katta kitob ⁷ulkan ahamiyatga ega. O’rta asr olimi bu kitobdan ikki xil musiqa ijrochiligi: ohangni inson ovozi (qo’shiq san’ati) va cholg’ular vositalarida qayta tiklashga ajratadi. Darvish Ali o’z davri (XVII acp) da mavjud bo’lgan cholg’u ansambllari va ularning ijrochilari haqida ma’lumot bergan. Saroyda 60 cholg’uchidan iborat ansambl bo’lgan. «Nog’ora xona» deb atalgan 60 kishilik cholg’uchilar ansamblni nog’orachi boshqargan. Darvish Ali misol tariqasida shunday dalilni keltiradi: «Sulton Husayin saroyida ansamblning rahbar-mehtar vazifasini nog’orachi Sayid Ahmadbin mehtariy Miroqiy bajargan. «Nog’ora xona» nog’ora va damli musiqa cholg’ularida kuy chalayotgan paytda ijrochilar joylashgan xona ko’zda tutiladi. Bizning jumhuriyatimizda doyra ritmik usullarini dunyoga mashhur qilishda o’z hissasini qo’shgan Usta Olim Komilovning boy merosi avlodlar uchun katta maktab vazifasini o’tamoqda. Mashhur doyrachilar G’ofur Azimov, G’ofur Inog’omov, Rahim Isaxo’jayev, Evner Barayev, Qahramon Dadayev, Ravshan Akbarbekov, Odil Kamolxo’jayev, Dadaxo’ja Sottixo’jayev, To’ychi Inog’omovlar ustaning ananalarini davom ettirdilar.Shuningdek, Toshkent Davlat konservatoriyasi dosenti A.XLiviyev ham "Doyra uchun etyudlar" to’plamini yaratgan edi. Sam.DU. musiqa fakulteti dosenti Ya.Haqqulov "Doyra uchun pyesalar" to’plami yaratganlar. A.Rasulov nomidagi Sam. DSBYu katta o’qituvchisi Asliddin Sirojev "Doyra uchun pyesalar» yaratdilar, A.Ashrafxo’jayev "Doyra sinfi bo’yicha xrestomatiya yozganlar". Uygur xalqi musiqa tarixiga oid ma’lumotlar. Madhiya va doston janrlari, "Qizil gul sayili", "Bog' sayili", "Qovun sayili" kabi mavsum bayramlari, mavsum marosim qo‘shiqlarining shakllanishi. Hozirgi zamon uyg'ur xalq an’anaviy musiqa ijodiyotida asosiy uslublar. Uyg‘ur xalq qo‘shiqlarining asosiy turlari: baxshi-“perixon”lar tomonidan ijro etilgan aytimlar, mavsum marosim va mehnat qo‘shiqlari, oilaviy marosim aytimlari. Sayil, mashrap, tuy kabi bayram yig‘inlarida ijro etilgan lirik va nasihat mazmunidagi, tarixiy mavzuli yoki o‘yin xususiyatiga ega bo'lgan musiqa ijodiyot shakllari. Uyg‘ur xalq qo‘shiqchiligining asosiy musiqa shakllari. Turkum shaklidagi aytimlar, ulaming ijroviy xususiyatlari, ohang va usul jihatlari. Uyg'ur dostonlarining mavzuiy, musikiy shakl jihatlari, ijrochilik an’analari. Uyg'ur muqom san’atining tarixiy shakllanishi va hozirgi davr ijroviy an’analari. 12 uyg'ur muqomlarining mahalliy uslublari. Hi muqomlarining tarkibiy bo'limlari, musiqiy xususiyatlari. Uyg'ur muqomlarining ohang va lad jihatlari, ritmik asoslari. Muqom dastalarining tarkibi. Qirg'iz xalqi etnografiyasiga oid ma’lumotlar, bularning xalq badiiy ijodiyot shakllarida aks etilishi. Qirg'iz xalq musiqa ijodining ikki asosiy uslubi hakida. Qirg'iz xalq qo'shiqchilik an’analari, asosiy yo'nalishlari, shakllari. Jodu va tabobat marosimlarida shomon-baxshilar. tomonidan ijro etilgan afsun aytimlari. Mavsum hamda inson hayotiga oid marosim qo'shiqlari. Qirg'iz xalq lirik qo'shiq turlari. Qizlar, kelinlar qo'shiqlari va boshqa janrlar. O'yin qo'shiqlari), aytishuvlar, kuudullar aytimlari. Qirg'iz dostonchi - manaschilarining ijodi. Katta va kichik, lirik, ijtimoiy, tarixiy mavzularidagi epos turkumlari. Qirg'iz dostonchilik an’analari. Manaschilarining ijodiy faoliyati, ularga xos bulgan ijro uslublari. Qirg'iz aqin ijodiga oid nasihat, qutlov va bag'ishlov, hazil va mazax, qo'shiqlar. Aqin musobaqalari Qirg'iz xalq cholg'ulari va kuylari. Ibtidoiy “musiqa moslamalari”. Qirg'iz xalq puflama musiqa sozlari, ulaming ijroviy imkoniyatlari va xususiyatlari. CHoor kuylarining turlari. Qirgiz qo'yak va komuz musiqa sozlari. Komuz kuylarining asosiy turlari, musiqa shakli jihatlari, parda-tuzuk asoslari va ritmik tomonlari. Mashhur komuzchilar ijodiy faoliyati. 20-asrlargacha qirgʻiz musiqasi folklorlik darajada boʻldi. Milliy musiqa asboblari : qoʻmuz, surnay, karnoy va boshqalar. 1930 — 40-yillarda musiqaviy ijodlari⁸ paydo boʻldi. 1939-yili toʻngʻich qirgʻiz operasi — „Aychurek“ namoyish etildi. 1930-yili milliy drama teatri tashkil tipdi. 1936-yili undan opera va balet teatri ajralib chiqdi. 1939-yili Kompozitorlar ittifoqi tashkil topdi. 1942-yili Frunzeda (Bishkek) kinoxronika studiyasi ochilib, u 1961-yili „Qirgʻizfilm“ kinostudiyasi deb ataldi. Studiya 1970 — 80-yillarda koʻpgina muoffaqiyatlarga erishdi. Qomuz - 1) qirgiz torli-tirnama musiqa cholgusi. Ozbek dombirasiga yaqin. Qirgizistonning jan. vohalarida chertmek nomi bilan mashhur. Rivoyatlarda aytilishicha, uni afsonaviy Qambarkan kashf etgan. Bir butun yogoch bolagidan yasaladi. Noksimon kosaxonasi, pardasiz dasta va 3 torni ushlab turgan quloqlaridan iborat. Umumiy uz. 85 - 90 sm. Mayin tovushga ega. Q. qirgizlarda eng sevimli va keng tarqalgan professional cholgusi bolib, unda xalq qoshiqlari ohanglariga asoslangan "obon kuylar", virtuoz xarakteridagi, ba-zan oyin-kulgi bilan bogliq "aytish kuylar" hamda yirik shakldagi mumtoz kuylar ijro etiladi. Q, shuningdek, qirgiz oqin va ir chilar tomonidan jornavoz soz sifatida ishlatiladi; 2) qirgiz changqobizining nomi ; 3) chechen va ingushlarda 19-asrdan tarqalgan garmon nomi. Qirgʻiz xalq cholgʻulariga qoʻmuzdan tashqari qoʻbiz, ikki torli cholgʻu (skripkaning analogi), sibizgi, yon nay, chopo-chur, baʼzi mamlakatlarda arfa nomi bilan mashhur temir oʻz komuz kiradi. Komuz Qirgʻiziston milliy cholgʻusidir. Bu torli cholg'u. Kyl Kiak ham qirg‘iz o‘ziga xosligining muhim ramzi hisoblanadi. Moʻgʻul morinhuri bilan bogʻlangan bu torli cholgʻu qirgʻiz madaniyatida muhim oʻrin tutadi [3]. Qirgʻiz xalq madaniyatining shomaniy unsurlari qatoriga dobulba, asa-tayak, avval aytib oʻtilgan qoʻmiz kiradi. Xalq cholg'u asboblari bugungi kunda yangi yuksalishni boshdan kechirmoqda, ular musiqiy ijodning o'zgarmas atributi va amaliy san'at ob'ektlari sifatida qiziqarli. Hozirgi kunda ular xalq musiqasiga antik davrning o'ziga xos tuyg'usini berish uchun simfonik orkestrlar sadosida keng qo'llanilishini topib, ikkinchi hayotni topdilar. Komuz - qadimgi ovchi Qambar afsonasiga ko'ra, uch torli cholg'u asbobidir. Zamonaviy cholg'u asboblarining chiqarilishi biroz modernizatsiya qilinib, yo'lga qo'yilgan bo'lsa, alohida hunarmandlarning buyumlari shunchalik qimmatli bo'lib, ular omonat sifatida e'zozlanib, xalqimizda saqlanadi. oilalar eng sharafli joyda. Komuz - afsonaga ko'ra qadimgi ovchi Qambar tomonidan yasalgan uch torli cholg'u asbobi bo'lib, u o'shandan beri birinchi komuzchi hisoblanadi. Komuz koʻpincha oʻtirgan holatda, kamroq tik turgan holda cholgʻuni gorizontal holatda ushlab chalinadi. Kamusning tanasi bir bo'lak o'rik yoki archadan, ba'zan esa yong'oq yoki mahogandan tayyorlanadi. Asbobning boshida uchta yog'och qoziq bo'lib, ularga torlarning uchlari biriktiriladi. Iplarning ikkinchi uchi rezonator teshigining orqasida, pastki qismida joylashgan stendga kiradi. Qil-qiyoq (qiyoq) — torli, kamonli cholgʻu. U kamuz bilan bir xil turdagi yog'ochlardan yasalgan. Asbobda ikkita torli va kamon bor - jaa. Kiyak chelak shakliga ega, ustki yarmi ochiq, pastki qismi esa tuya terisi bilan qoplangan. Asbobning uzunligi 70 sm dan oshmaydi, tor va kamon uchun burilmagan ot juni ishlatiladi. Muayyan spirea o'simligi kamon uchun milga boradi. Temir-kmuz — faqat metalldan yasalgan ogʻzaki cholgʻu cholgʻu (“temir” — metall degani). U 6-7 sm uzunlikdagi U shakliga ega.Guruch, mis yoki bronza uzoq vaqtdan beri uni ishlab chiqarish uchun material bo'lib xizmat qilgan. Asbobning "vilkasi" ning o'rtasida o'ng qo'lning barmoqlari bilan ushlangan statik "til" mavjud. O'ynashda temir-kamuz tabiiy rezonator bo'lgan og'iz yaqinida ushlab turiladi. Har bir tovush musiqachining lablari, halqumlari, qo'llari va hatto o'pkasini o'z ichiga olgan butun ijro apparatini o'z ichiga oladi. Chopo-choor (loy “xor”) qadimiy puflama cholgʻu. Bugungi kunda u keramik versiyada keng tarqalgan bo'lib, uzunligi 20 sm va kengligi 8 sm bo'lgan muntazam cho'zinchoq shaklga ega.Ijrochi asbobni og'zida ushlab turadi, barmoqlari cho'pchoor uzunligi bo'ylab joylashgan teshiklarni barmoqlari bilan ushlaydi. Asbobning tembri past tovushlarda chuqur va tiniq, biroz burunli. Dobulbash - Qirg'iziston xalq zarbli cholg'u cholg'usi. U qisqa virtuoz kuylarni ijro etish uchun ishlatiladi. Dobulbosh — xalq zarbli cholgʻu asboblari. Ritmning asosiy tashuvchisi - insonning badiiy tafakkuriga ta'sir qilishning eng kuchli vositalaridan biri. Dobulbash - tepasida teri bilan qoplangan bir tomonlama baraban. Archadan oʻyilgan tanasining balandligi 60 sm dan oshmaydi, tuya terisi bilan qoplangan pardaning diametri 25-30 sm. Doʻmbiradan chiqqan tovushlar qirgʻiz qamchi (kamcha) uchidan hosil boʻladi. yoki kaftlar. Asbob kuchli, baland va uzoq ovoz chiqaradi, harbiy yoki sehrli signallarni berish uchun ishlatilishi mumkin. Xulosa qilib shuni aytmoqchimanki, Qirg'izovning musiqiy folklori ohangdor shaklda olingan xalq tarixi bo'lib, uning erkinlikni sevuvchi ruhini, ochiq va do'stona munosabatini, tushkunlikka tushmaydigan, yorqin nekbinlikni to'liq aks ettiradi. Kamuzani o'ynashning eng mashhur usuli - bu o'ng qo'lingiz bilan iplarni yirtish yoki silkitish. Chap qo'l uchun texnika ham xilma-xildir, uni oltita holatda iplarga qo'yish mumkinligini aytish kifoya. Chiqarilgan tovushlar, vaziyatga qarab, jo'shqin va hal qiluvchi bo'lishi mumkin yoki nozik notalar bilan nozik bo'lishi mumkin. Karnay - qirg'iz puflama asboblaridan biri, shoxlarning analogi. Juda kuchli tabiiy miqyosli tovush chiqaradi. U harbiy yurishlarda yoki turli bayramlarda surnay, dobulbalar bilan birga mustaqil xabar berish vositasi sifatida foydalanilgan. “Manas” dostonida bu cholgʻu boshqa cholgʻu asboblariga qaraganda koʻproq tilga olinadi.

2.