Mavzu: Populyatsiya haqida ta'limot

V.5. Turlararo raќobatlilik
Populyatsiyalar va ularning individlari orasida oziќa (ovќat), yoruѓlik, issiќlik, maydon yoki yotoќ
joylari uchun doimo kurash bo'lib tu¬radi. U yoki bu joyda yashaydigan ikkita tur bir xil trofik
(oziќa) dara¬jada bo'lsa (bir xil ovќatlansa), ular orasidagi oziќlanish uchun kurash (konkurentsiya)
kuchli bo'ladi, natijada bir tur ikkinchi turni asta-sekin siќib chiќarishi mumkin. Masalan, o'zimizda
ekilgan beda¬zorlarda bir necha yil begona o'tlarga ќarshi kurashilmasa, sekin - asta begona o'tlar bedani siќib chiќaradi, uning o'sishiga to'sќinlik ќiladi. Yoki ekilgan ѓo'za begona o'tlardan tozalanmasa ular orasida yoruѓlik, namlik, oziќa uchun kurash bo'lib, ѓo'zaning o'sishi, rivojlanishi
va ћosildorligini keskin kamaytirib yuboradi. Gauzening 1934 yilda infuzoriyalar bilan olib borgan
tajriba¬larga murojaat ќilsak, ya'ni ikkita infuzoriya turi bir xil sharoitda parvarish ќilin¬ganda bir
turi (Paramecium aurelia) raќobatbardosh bo'lib, ikkinchi tur¬dan (Paramecium Saudadum) astasekin ustun kela boshlagan va oxirgi turning soni kamayib 20 kundan keyin mutlaќo yo'ќolib
ketgan.
Gauze asoslagan bu printsip, ya'ni konkurent (raќobatlik) yo'ќolish printsipi keyinchalik
ћayvonlarda o'tkazilgan boshќa xil tajribalarda ћam o'z isbotini topdi. Xuddi shunday konkurentlik
belgilari yuќorida keltirilgan misolimizdagidek o'simliklar populyatsiyalarida ћam uch¬raydi.
Raќobatlik oќibatlari turli xil bo'ladi. Turlararo raќobatlilik shu ikki tur o'rtasidagi muvofiќlikni
tiklaydi yoki ular orasidagi kurash keskin borsa, unda bir populyatsiya turlarini ikkinchi bir
po¬populyatsiya turlari bilan almashtirishga olib kelishi mumkin yoki bir tur yo'ќolib uning urnini
ikkinchisi egallaydi yoki bo'lmasa raќobatda bo'lgan tur¬larning biri boshќa yashash joyiga
ko'chishi yoki boshќa xil oziќa bilan oziќlanishiga o'tishi mumkin. O'simliklar o'rtasidagi
raќobatlilik da¬rajasini Dj. L. Xarper (1961, 1962, 1963) Sebarga¬ning ikki turi mi¬solida o'rganib
isbotlab berdi.
Trifolium repens tez o'sib maksimal barg ћosil kiluvchi tur, ikkin¬chisi trifolium fragiferumning
barg dastasi uzun bo'lib, uning barglari asosan poyaning uchida joylashadi. Shu sababli ћam bu tur
tez o'suvchi T.repens ga nisbatan yuќori yarusni oson egallab oladi va ќuyoshdan to'liќ
foydala¬nadi.
Ikki tur aralashtirib ekilganda ћar biri ikkinchisining o'sishiga to'sќinlik ќiladi, biroќ ikkala tur ћam
ћayot tsiklini tugallab uruѓ ћosil ќilishga ulguradilar. Lekin maydonda ћar ikkala turning zich¬ligi
past darajada bo'ladi.
Ko'rinib turibdiki, ikki tur orasida raќobatlik kurash keskin bo'lib tursa ћam ular morfologik
belgilari va maksimal o'sish davrla¬ridagi farќ ќiluvchi xususiyatlari bilan bemalol birga yashash
imkoniya¬tiga egadirlar. Xarper 1961 yilda ana shu tajribalarga asos¬lanib ushbu xulosaga keladi:
Ikki tur orasida ќuyidagi mexanizmlar mavjud bo'lgan taќdirda ular birga yashash imkoniyatiga ega
bo'ladilar:
1) Ћar xil oziќa bilan oziќlansalar (misol, dukkaklilar va duk¬kakli bo'lmagan turlar):
2) Ћayvonlarning eyishiga turlarning ћar xil sezgirlik darajasi mavjud bo'lganda:
3) Ћar xil toksik moddalarga turlarning turlicha ta'sirchanligi ku¬zatilganda:
4) Yoruѓlik, suv va shu kabi omillarga turlarning ijobiy ta'siri mavjud bo'lganda.

Muћokama savollari

1. Ћayotning necha xil shakllanish darajasini bilasiz?
2. Populyatsiya tushunchasiga ta'rif bering va bu tushunchani fanga kim kiritgan?
3. Populyatsiyadagi individlar sonining o'zgarishiga ќanday omillar ta'sir etishi mumkin?
4. Populyatsiyadagi individlarning serpushtligi ќanday omillarga boѓliќ?
5. Populyatsiyaning o'sish chiziѓi deganda nimani tushunasiz va u ќaysi omillarga boѓliќ?
6. Populyatsiyadagi tez ko'payuvchi turlarga ќanday turlar deyiladi? Ularga misollar keltiring.
7. Populyatsiyalar o'rtasidagi munosabatlarni tushuntiring.
8. Turlararo raќobatlilikni izoћlab bering