Mavzu: Pedagogning kompetentlik qobiliyati asoslari

Kobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat yuzasidan layokati va uning ishini muvaffakiyatli bajarishdagi sub’yektiv shart-sharoitni ifodalovchi individual psixik xususiyatlaridir.

Falsafa tarixida kobiliyat uzok davrgacha «uzgarmas irsiyat», «nasldan naslga utuvchi aloxida kuch sifatida talkin etilgan. Bunday karashlar dastlab ingliz filosofi J.Lokk va frantsuz materialistlari tomonidan tankid kilingan. kobiliyatni rivojlantiruvchi mumkin bulgan anatolik–fiziologik xususiyatlar tugma buladi.

Kobiliyatlar – bu imkoniyat u yoki bu ishda maxoratning zarur darajasi esa vokeylikdir. Bolada namoyon bulgan musikiy kobiliyat uning musikachi bulishi uchun biron bir darajada garov bula olmaydi. Bolaning musikachi bulishi uchun unga maxsus ta’lim berilishi, pedagog va bola namoyishi kilgan kat’iylik, salomatlilikning yaxshi bulishi, musika asbobi, notalar va boshka kuplab shart-sharoitlar bulishi zarur. Bularsiz kobiliyatlar rivojlanmay turibok sunib ketishi mumkin.

3. Ukituvchining kasbiy faoliyati favkulodda umumiy va xususiy kobiliyatlarni talab kiladi.

Kasbiy-pedagogik faoliyatning muvoffakkiyatli xususiy pedagogik kobiliyatlarga boglik buladi. Pedagogik kobiliyatlar kuyidagi guruxlarga ajratiladi:

• 
  Kommukativlik – insonlarga yuz tutishi, xayrxoklik, muomalalik;(boshka odamlar bilan buladigan mulokotni yaxshilaydigan va birgalikdagi faoliyatda psixologik kovushganlikni ta’minlaydigan kobiliyat.
  
• 
  Pertseptiv kobiliyatlar – idrok jarayonining asosiy tuzilishi birinchi bulib,idrok ob’yektlarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iborat.M-n: ya’ni idrok etish jarayonida bogchadagi bolani oldiga kubiklar kuyilgan rasmlari bilan kuyib chikiladi. Bola uni solishtiradi.
  
• 
  Didaktik kobiliyat- ukuvchilar bilan mulokot kilishda pedagogikaning ta’lim konuniyatlarini xamda metodlarini urgangan xolda ta’lim jarayonini amalga oshirish.
  
• 
  Empatiya kobiliyat- boshka odamlarning psixik xolatlarini tushunish va ularga xamdardlik kilishdir. (birgalikda dardlashmok).
  
• 
  Konstruktiv – ukituvchining uz ishini rejalashtira olishidir.
  
• 
  Bilish kobiliyati – bilimni egallash va uni uzlashtirishni ta’minlash.
  
• 
  Anglash (tushunish,xissiy barkarorlik) – tushunib ongli xarakat kilish, uzini boshkara olish.
  

Pedagogning xususiy kobiliyatlariga bilim, malaka va kunikmalarni egallash faoliyati va shaxsni tarbiyalash kobiliyati xam tegishlidir.

Ukitish, urganish va urgatish buyicha kobiliyatlarga kuyidagilar kiradi:

• 
  Ukuvchini tushunishni kurish va sezish, bunday tushunishning darajasini va xarakterini urnatish kobiliyati;
  
• 
  ukuv materialini mustakil tanlab olish, ukitishning samara beruvchi usul va metodlarini belgilash kobiliyati;
  
• 
  materialni yetarli bayon kilish, uning barcha talablariga tushunarliligini ta’minlash kobiliyati;
  

-Ukuvchilarning individualligini xisobga olgan xolda ukitish jarayonini tashkil etish kobiliyati;

• 
  ukitish jarayonida pedagogik taxnologiyalardan foydalanish kobiliyati;
  
• 
  Ukuvchilarning katta odimlar bilan rivojlanishini tashkil kilish kobiliyati;
  
• 
  uzining pedagogik maxoratini takomillashtirish kobiliyati;
  
• 
  uzining tajribasini boshkarish bilan baxam kurish kobiliyati.
  
• 
  mustakil ta’lim olish va mustakil takomillashishi kobiliyati.
  

Pedagogik jarayonga karatilgan pedagogik kobiliyatlarga kuyidagilar kiradi:

• 
  boshka insoning ichki xolatini tugri baxolash, unga xamdardlik bildirish, xamnafas bulish kobiliyati (empatiya kobiliyat);
  
• 
  taklid kilish uchun namuna bulish kobiliyati;
  
• 
  tarbiya jarayonida individual xususiyatlarni inobatga olish kobiliyati;
  
• 
  mulokatning lozim topilgan uslubini, uz urnini topish, kelisha olish kobiliyati;
  
• 
  xurmat kozonish, ukuvchilar urtasida obruga ega bulish kobiliyati.
  

4. Pedagogik faoliyat uz moxiyatiga kura ijodiy xarakterga ega. Ukituvchining profesional odobi bu xususiyatni xam uz ichiga oladi. Ma’lumki, inson oldida bir muammo turgandagina ijodkorlikka extiyoj tugiladi. Ukituvchilik kasbi ana shunday xususiyatga ega. Chunki ukituvchilik ishida xamma vakt xam kullash mumkin bulgan tayyor koida, retsept yoki shablonlar yuk. Pedagog ukuvchi shaxsni shakllantiradi, kutilmagan vazifalarda mustakil karorlar kabul kiladi, pedagogik muammolarni yechadi, ukuv jarayonini mustakil bajaradi. Bolalarning xammasida ijodkorlik mavjud. Pedagogik ijodkorlikning tub moxiyati ishning maksadi va xarakteri bilan boglik.

Pedagogik ijodkorlik manbai – pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba deganda, ukituvchining uz vazifasiga ijodiy, yangicha yondashishi, ukuvchilarning ta’lim-tarbiyasida yangi samarali yul va vositalarni kidirib topa bilish tushuniladi, ijodiy ishlaydigan ukituvchi tadkikotchilik kunikma va malakalariga xam ega bulishi zarur, chunki xozirgi zamon fan va texnika tarakkiyoti ukituvchining ijodkor bulishini, fanning muxim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi va nixoyat ukuvchilarni xam ijodiy fikrlashga, tadkikot ishlariga urgatish va jalb etishni talab kiladi. Ukituvchining pedagogik odob madaniyati, obrusi kanchalik baland bulsa, ta’lim va tarbiya ishlari shunchalik samarali va ta’sirli buladi.

2. 
   Perseptiv-pedagogik qobiliyat turlari.
   

2. 
   Mashgulotlar boshlanishidan avval ishtirokchilarga liderlik, motivatsiya, shaxslararo mulokot, guruxiy jarayonlar, shaxs tiplari xakida ma’ruzalar ukitiladi, amaliy mashgulotlar oldidan xar bir ishtirokchiga yozma matnlar berib chikiladi, ularda xam ma’ruzalarda kutarilgan muammolarga oid amaliy xulosalar va tavsiyalar mavjud buladi. Bularnig barchasi aslida umumiy «fon» rolini uynaydi va katnashchilarni uyinga ruxiy jixatdan tayyorlaydi.
   
3. 
   Trening mashgulotlarida urtacha 6-15 kishi katnashadi va ular 2 sutkadan tortib to 4 xaftagacha davom etishi mumkin. Guruxda turli yosh va kasb vakillari bulishi mumkin, ular bir-birlarini tanimasliklari kerak. Odatda pertsiptiv trening biroz gayritabiiy sharoitlarda, M: maxsus trenirovka markazlarida, mexmonxonalarda, shaxar tashkarisida, saylgoxlarda utkaziladi. Lekin oxirgi yillarda kup joylarda tashkil kilinayotgan ana shunday treninglarda kasbi bir yoki bir biriga yakin kishilar guruxida xam utkazilmokda va u ijobiy natija beryapti. Odatda mashgulotlar sessiyalar deb ataladi va ularga ijtimoiy psixolog yoki amaliyotchi psixolog raxbarlik kiladi, lekin uning roli uziga xos xususiyatga ega buladi. Ya’ni u ma’ruzalar ukishdan tashkari uzaro mulokatlar jarayonid «katalizator» sifatida guruxiy jarayonlarni faollashtirishga bevosita aralashishi va mulokotga tabiiy ishtirokchi sifatida kushilib turishi mumkin. Treningning asosiy talablaridan biri shuki, unda kundalik xayotda odatlanib kolingan mulokot tizimlari shaxsni xayotdagi mavkei yoki obrusiga e’tibor berishlari mavjud bulmaydi. Chunki ishtirokchilar erkin mulokot jarayonida uzlarini boshkalar tomonidan kanday idrok kilayotganliklarini anglashlari va shu orkali uzlarini idrok kilishga muyassar bulishlari kerak va bu narsa kupincha uyindan keyingi munozaralarda kurib chikiladi.
   
4. 
   Pertseptiv treningning 3 asosiy boskichi mavjud.
   
5. 
   1. Kirishish boskichi. Bunda gurux a’zolari urtasida uzaro ilik munosabatlar urnatilishi, ularda ustanovkalar, karashlardan kutilish imkoniyati mavjud bulishi lozim. Shuning uchun bulsa kerak birinchi boskich «muzning erishi» xam deb ataladi.
   
6. 
   2. Uzgarish boskichi. Bunda yangicha sifatlar va sabablar shakllanishi boshlanadi va gurux a’zolari bir-birlari bilan yaxshi munosabatlar urnatilganligi sababli bir birlaridan tortinmaydigan buladilar.
   
7. 
   3. Mustaxkamlanish boskichi, obrazli aytilsa, bu boskich «muzning yana kayta kotishi» xam deyiladi. Bu gurux tan olgan va ma’kullangan, shaxs uchun manfaatli sifatlar mustaxkamlanadi va yangicha munosabatlar tizimi shakllanadi. Xosil bulgan tizim uzok muddat xotirada saklanadi.
   
8. 
   Pertseptiv treningning ishtirokchilari barcha boskichlardan utishlari shart va ularda kaysi boskichning kay darajada uzok kechishi gurux a’zolarining shaxsiy xoxishlari, xayotiy tajribalari va istaklariga boglik. M: kupincha birinchi boskichda mulokot ruy beradi va a’zolar munozaralar va uyinlar vositasida turli vaziyatlarga uzlarini kuyish orkali yangi karashlarni shakllantirishga kup vakt sarf kiladilar.
   
9. 
   Pertseptiv trening uyinlaridan biri – kur-kurona ishonch deb atalib,unga kura, ishtirokchilar 2 guruxga bulinadilar. 1-gurux a’zolarining kuzlari boglanadi va ularni bittama- bitta ikkinchi gurux a’zolari yetaklab, yul kursatib boradilar. Uyin 10 minutgacha davom etadi va bu davrda ishtirokchilar gaplashmaydilar. 10 minutdan sung rollar almashinadi, endi boshlovchi «kuzi ojiz» rolida buladi. Odatda 1-boskichda kuzi boglangan uz boshidan ogir kismatni kechirgani uchun xam sherigini yetaklashda kuprok extiyotkor bulib, kiynamay yetaklay boshlaydi. Kechirilgan xissiyot uyin tugagach, keng muxokama kilinadi. Bu uyinning ijtimoiy moxiyati shundaki, u orkali boshlik va buysunuvchi, nochor va baxtli odamlar toifalarining ruxiy kechinmalari taxlil kilinadi xamda xayotda tushkunlik yoki tajribasizlik tufayli nochor insonlarga kanday muomalada bulish kerakligi xakida xulosalar chikariladi.
   
10. 
    Kupincha shunday uyinlarda ayrim shaxslar sira guruxga kushila olmaydilar, bu xam ularning jamiyatdagi mavkelari va odamlarga munosabatlarini yakkol nomoyon kiladi, masalan ana shunday uyinlarning birida bir raxbar xodim «Men xech kimga kushila olmayapman, meni gurux kabul kilmayaptiku?», - deb e’tirof etgan. Shunda gurux azolari: «Tugri, siz uzingizni guyoki oramizdagi aygokchiday tutyapsiz, uzingizni katta olmay, xamma katori tuting», - deb unga tanbex berishgan. Demak, usha boshlik ishda xam yangi xodimlar yoki yangi shaxslar bilan tez «til topishib» keta olmaydi, unda «subordina» kasali bor. Uyin mobaynida usha shaxsdagi ana shu illat tuzatilgan. Demak, senzitiv yoki pertseptiv trening jarayonida gurux a’zolari urtasida doimiy «teskari aloka » ning bulishi katta axamiyatga ega. Chunki ishtirokchilar doimo turli vaziyatlarda uzining va uzgalarning xulk-atvorini kuzatishi konuniyatiga ega buladi va bunda shaxsning uziga xos sifatlari tarbiyalanadi. Umuman, sentiziv treningning ijtimoiy axamiyati shundaki, u birinchidan, uz-uzini va uzgalarni tushinish jarayonini tezlashtiradi va bunda shaxslararo idrok streotiplari taxlil kilinadi, ikkinchidan, guruxiy jarayonlarning uziga xos kirralarini xis kilish odatdagi kundalik mulokotda voz kechish mushkil bulgan «egoximoya» shablonlaridan kutilish imkonini beradi, uchinchidan, birovlarning dardini xis kilish, cuzlarini eshitish kobiliyatini ustiradi.
    
11. 
    Turtinchidan, turli vaziyatlarda tugri va anik savollar berish, zarur bulsa, ularga uzi xam javob berish malakalari xosil buladi.
    
12. 
    Beshinchidan, uzgalarni va uzini tankid kilish, mulokotning verbal va noverbal usullaridan samarali foydalanish va ularni uzlashtirish sodir buladi.
    

1. 3.Pedagogning didaktik qobiliyati.

Didaktika – pedagogikaning mustaqil tarmog`i. Ta’lim – tarbiya nazariyasi, ya’ni maqsadlari, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillarini ishlab chiqish bilan shug`ullanadi.