Mavzu: «paxta ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxining tahlili»

1-chizma. 

Paxtachilik xarajatlarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish. 

 

 

Dt       0230,0260       Kt 

 

 

Dt           2010           Kt 

 

 

Dt           2810           Kt 

 

                

 

 

 

         

 

(10) 

 

Dt           1030           Kt 

(1) 

 

               

 

 

Dt           1090           Kt 

(2) 

 

               

 

 

Dt           2310           Kt 

(3) 

 

               

 

 

Dt           2510           Kt 

(4) 

 

               

 

 

Dt           6010           Kt 

(5) 

 

               

 

 

Dt           6410           Kt 

(6) 

 

               

 

 

Dt           6520           Kt 

(7) 

 

               

 

 

Dt           6710           Kt 

(8) 

 

               

 

 

(9) 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

28 

Paxtachilik  tarmog’ida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  mahsulot  chiqishining 

dastlabki  buxgalteriya  hisobini  tashkil  etish  va  yuritishda  buxgalteriya  hujjatlarini 

turkumlash,  bir-birini  takrorlashlarga  yo’l  qo’ymaslik,  rekvizitlarning  axborotlar 

to’laligini saqlagan holda bo’lishi, unifikasiyalashtirish va standartlashtirish, qog’ozni 

tejash  va  elektron  shaklga  o’tish  dolzarb  muammolardan  hisoblanadi.  Bitiruv  ishi 

bajarish davomida fermer xo’jaliklarida Paxtachilik xarajatlari va mahsulot chiqishini 

hisobga  olish  jarayonidagi  buxgalteriya  hisobi  hujjatlari  turkumlanib,  bir-birini 

takrorlaydigan  hujjatlar  o’rniga,  axborotlar  to’laligini  ta’minlaydigan  hujjatlar  taklif 

etildi. Taklif etilgan  hujjatlar  unifikasiyalash  va standartlash talablariga javob berib, 

buxgalteriya  hisobining  "1  S  -  Buxgalteriya"  yoki  BEM  elektron  dasturlarni 

qo’llashda  ham  foydalanish  mumkin.  Bu  eesa  dastlabki  hisobni  takomillashtirish 

bilan birga, hisob  ma’lumotlarini  to’laligi  va tezkorligini oshirib, qog’ozlarni tejash, 

elektron axborot almashinuvini yaxshilashga olib kelib, boshqaruvchilarni o’z vaqtida 

to’liq axborotlar bilan ta’minlash imkonini beradi. 

Paxtachilik  tarmog’ida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  mahsulot  chiqishining 

sintetik va analitik hisobini o’rganganimizda, bevosita Paxtachilik tarmog’iga tegishli 

bo’lmagan  xarajatlar,  jumladan  elektr  energiya  xarajatlari  paxtachilik  tarmog’i 

xarajatlariga  qo’shib  yuborilganligi    ma’lum  bo’ldi.  Shuning  uchun  bevosita 

paxtachilikka  tegishli  xarajatlarni  paxtachilik  xarajatlariga  olib  borish  hamda 

paxtachilik xarajat moddalariga quyidagi xarajat moddalari qo’shish taklif etildi:  

-O’z yordamchi ishlab chiqarish ish va xizmatlari; 

-Chetdan bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar; 

-Soliq to’lovlari. 

Ushbu  xarajat  moddalarini  qo’shilishi  paxtachilik  xarajatlarini  hisobga  olishni 

yanada  aniqlashtirib,  har  bir  xarajat  turini  nazorat  qilish  va  boshqarishni  yanada 

yaxshilaydi. Paxtachilik tarmog’ida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  mahsulot chiqishi 

hisobini  hisob  registrlarida  yuritishni  yanada  takomillashtirish  maqsadida,  chiqarish 

xarajatlari va mahsulot chiqishi hisobini O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 

2008-yil 26-martda 1781-son bilan ro’yxatga olingan Moliya vazirligi va Qishloq va 

suv  xo’jaligi  vazirligining  2008-yil  21-yanvardagi  1,  1/2-son  qarori  bilan 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

29 

tasdiqlangan "Fermer xo’jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimini 

tashkil etish to’g’risida Nizom"da taklif etilgan hisob registrida yuritish taklif etildi. 

Ushbu  takliflar  fermer  xo’jaligida  qo’llanilashi  bir  tomondan  sotish 

operasiyalarini  sotish  kanallari  bo’yicha  alohida  hisobga  olib  borishni  ta’minlasa, 

ikkinchi tomondan mahsulot sotishdan olinadigan daromadlarni «Moliyaviy natijalar 

to’g’risidagi  hisobot»da  to’liq  hisobga  olinishini,  paxta  yetishtirish  bo’yicha 

moliyaviy  natijalarni  ishonchli  aniqlanishini,  «Buxgalteriya  balansi»da  aylanma 

mablag’lar  tarkibida  tayyor  mahsulotlarni  to’liq  aks  ettirilishini  ta’minlaydi.  Bu 

paxtachilik tarmog’ida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishining dastlabki, 

sintetik  va  analitik  hisobini  takomillashtirish  bilan  birga,  hisob  axborotlarini 

ishonchliligini  ta’minlab,  xarajatlarni  nazorat  qilish  va  boshqarish  asosida 

kamaytirish imkonini beradi. 

Paxtachilikda  mahsulot tannarxini  hisoblash, paxtachilik tarmog’ida  xarajatlar 

va  mahsulot  chiqishi  hisobining  oxirgi  bosqichi  hisoblanadi.  Mahsulot  tannarxini 

iqtisodiy  asoslangan  holda  aniqlash  ishlab  chiqarilayotgan  har  bir  mahsulotni 

iqtisodiy samaradorligini obektiv va aniq hisoblash imkonini berib, korxonada ishlab 

chiqarilayotgan  har  bir  mahsulotning  qaysi  biridan  ko’proq  samara  olinayotganini 

to’g’ri  aniqlash  imkonini  beradi.    Chunki  hozirgi  kunda  fermer  xo’jaliklarida 

xarajatlar  hisobi  va  mahsulot  chiqishi  hisobi  boshqaruv  hisobiga  kirganligi  tufayli, 

xo’jaliklarda ishlab chiqarish xarajatlari hisobini o’z vaqtida va iqtisodiy asoslangan 

holda  yuritishga berilayotgan e’tiborni talab darajasida deb bo’lmaydi.  Bunga sabab 

mamlakatimizda  moliyaviy  va  boshqaruv  hisobini  korxonalarda  tashkil  etish  va 

yuritish  bo’yicha  me’yoriy  bazani  shakllangan  bo’lishiga  qaramasdan,  fermer 

xo’jaliklari  boshqaruv  hisobini  yuritish  uslubiyoti,  ayniqsa  xarajatlar  hisobi  va 

mahsulot tannarxini aniqlash uslubiyoti bo’yicha mavjud muammolar bugungi kunda 

yetarli  darajadi  hal  etilgan  emas.  Bundan  tashqari,  fermer  xo’jaliklarining 

aksariyatida "Hisob siyosati"  ishlab chiqilmagan. Ushbu muammolarning mavjudligi 

paxtachilik  tarmog’ida  mahsulot  tannarxi    hisoblash  uslubiyotiga  ta’sir  qilib,  uni 

xarajatlar  hisobi  uslubiyoti  bilan  birga,  takomillashtirish  zaruriyati  mavjudligini 

belgilab beradi. 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

30 

Paxtachilikda mahsulot tannarxini aniqlash tarmoqning xususiyatlarini hisobga 

olgan holda amalga oshirilishi kerakligini belgilab beradi. Bunday xususiyatlar bo’lib 

quyidagilar hisoblanadi

:

  

Paxtachilikda  mahsulot  ishlab chiqarishning  yillik sikli, shuningdek,  ish  vaqti 

va  ishlab  chiqarish  vaqtining  mos  kelmasligi  mahsulot  tannarxini  hisoblashni  faqat 

xo’jalik  yili  tugagandan  keyin  amalga  oshirish  kerakligini  ko’rsatadi.  

Tugallanlanmagan ishlab chiqarish xarajatlar summasini aniqlash faqat yil oxirida 1-

yanvar holatiga aniqlanadi. Bu xarajatlarga kelgusi yil hosili uchun qilingan xarajatlar 

kiradi.  Haqiqiy  tannarx  faqat  yil  oxirida  aniqlanadi,  yil  davomida  esa  olingan 

mahsulotlar reja tannarxi bilan hisoblanadi. 

Reja  tannarxi  –  bu  korxona  rejalashtirayotgan  davrdagi  mahsulot  jami  va 

birligiga sarflanishi lozim bo’lgan xarajatlar yig’indisi ifodalanadi. 

Haqiqiy  tannarx-  bu  yil  oxirida  korxona  xo’jalik  faoliyatini  yakun  qilishda, 

saflangan haqiqiy xarajatlar va olingan mahsulotlar asosida hisoblanadi.  

Qishloq  xo’jaligida  olingan  mahsulotlarining  barcha  asosiy  va  yondosh 

mahsulotlari bo’yicha tannarx hisoblanadi. 

Alohida  mahsulot  turlari  bo’yicha  tannarxni  hisoblashda  dastavval  asosiy, 

yondosh va qo’shimcha mahsulotlarning turlari bo’yicha miqdori aniqlanadi. Ammo, 

har bir mahsulot turi bo’yicha ishlab chiqarish xarajatlarining hisobini alohida tashkil 

qilib bo’lmaydi. Shuning uchun barcha turdagi mahsulotlar o’rtasida ishlab chiqarish 

xarajatlarini taqsimlash quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi

:

 

1.  Xarajatlarni bevosita mahsulot turlariga olib borish. 

2.  Alohida  qishloq  xo’jalik  ekinlari  turlari,  mahsulotlari  bo’yicha,  hayvonlar 

mahsulotlari  bo’yicha,  turlari  uchun  umumiy  bo’lgan  belgilar  bo’yicha  xarajatlar 

olinadigan  mahsulot  turlari  uchun  umumiy  bo’lgan  belgilardan  birining  miqdori 

ahamiyatiga mos ravishda taqsimlanadi.  

3.  Alohida  turdagi  mahsulotlarni  olishga  ketgan  xarajatlarni  ekspertlar  yo’li 

bilan baholash va ularni ma’lum bir ko’rsatkichlarda aks ettirish. 

4.  Ma’lum  bir  ekindan  olingan  mahsulotlar  turi  bo’yicha  xarajatlarni 

markazlashgan tartibda o’rnatiladigan  iqtisodiy jihatdan asoslangan koeffisiyentlarni 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

31 

qo’llash yordamida, sentner – koeffisiyent va  boshqa shartli birliklarning miqdoriga 

mos  taqsimlanadi.  Ularni  aniqlashda  mahsulot  turlaridan  birining  birligiga  to’g’ri 

keladigan  xarajat  bir  deb  qabul  qilinadi,  boshqa  mahsulotlar  birligiga  qilingan 

xarajatlar shu birlikka nisbatan olinib koeffisiyent ko’rinishida ifodalanadi. 

5.  Xarajatlar  mahsulotni  sotish  bahosi  bo’yicha  baholangandagi  mahsulot 

qiymatiga mos taqsimlanadi.  

Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini iqtisodiy asoslangan holda aniqlash, har 

bir  turdagi  ishlab  chiqarilgan  mahsulotdan  olinayotgan  iqtisodiy  samarali  to’g’ri 

aniqlashga  olib  keladi.  Shuning  uchun  har  bir  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqarish 

uchun  qilingan  xarajatlarni  to’g’ri  aniqlash  har  bir  xarajat  obyekti  bo’yicha  hisobga 

olib borilgan xarajatlarni kalkulyasiya obyektlari o’rtasida tegishli tartibda taqsimlash 

zarur.  Xarajatlarni  qaysi  ekin  turiga,  chorva  moli  turiga  yoki  ish,  xizmat  turiga  olib 

boriladigan  bo’lsa,  o’sha  xarajat  obyekti  deyiladi.  O’simlikchilik  tarmog’i  xarajat 

obyektlari  bo’lib  qishloq  xo’jalik  ekinlari,  qishloq  xo’jalik  ishlari,  tugallanmagan 

ishlab chiqarish va boshqa obyektlar hisoblanadi. 

      Haqiqiy  tannarxi  aniqlanadigan  mahsulot,  ish,  xizmat  turiga  kalkulyasiya 

obyekti  deyiladi.  Kalkulyasiya  obyekti  qishloq  xo’jalik  korxonalarida  asosiy  va 

yondosh  mahsulotlar  hisoblanadi.  Qo’shimcha  mahsulotlar  kalkulyasiya  obyekti 

bo’lmaydi.  Mahsulot  tannarxini  aniqlashda  asosiy  muammo  bo’lib,  xarajatlarni 

kalkulyasiya obyektlari o’rtasida taqsimlash hisoblanadi. 

Paxtachilikda  kalkulyasiya  obyekti  bo’lib,  paxta  xom  ashyosi  hisoblanadi.  1 

sentner  paxta  tannarxini  aniqlash  uchun  jami  xarajatlar  olingan  mahsulot  miqdoriga 

bo’linadi.  

2011-yilda  Jomboy  tumani  fermer  xo’jaliklarida  7 745  gektar  yerga  paxta 

urug’i  ekilib,  Paxtachilik  xarajatlari  11758  million  so’mni  tashkil  etgan.  Tuman 

bo’yicha  20047  tonna  paxta  hosili  yig’ishtirib  olingan.  Tuman  bo’yicha  1  sentner 

paxta tannarxi quyidagicha bo’lgan

:

 

1 s. paxta tannarxi =   

 

652

,

58

.

200470

 

лн.сўм

11758

мингсўм

ц

м

=

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

32 

Demak, 2011-yilda Jomboy tumani fermer xo’jaliklari bo’yicha 1 sentner paxta 

tannarxi 58652 so’mni tashkil etgan.  

Paxtachilik  bo’yicha  xarajat  obyektlarini  fermer  xo’jaligi  misolida  olib 

qaraydigan  bo’lsak,  har  bir  turdagi  ekinlar  –  paxta,  bug’doy  va  hokazolar  xarajat 

obyektlari  bo’lishlari  zarur.  «Yulduz»  fermer  xo’jaligida  asosan  g’alla  va  paxta 

ekilib,  paxta  uchun  qilingan  xarajatlar  «Paxtachilik»  analitik  schyotida  hisobga  olib 

boriladi. 

2011-yilda «Yulduz» fermer xo’jaligida 19,7 gektar yerga paxta ekib, jami 484 

sentner  hosil  olgan  yoki  har  gektar  yerdan  24,6  sentnerdan  paxta  hosili  olingan. 

Shunday  qilib,  fermer  xo’jalikda  paxtaga  tegishli  bo’lgan  17116  ming  so’mlik 

xarajatlar, kalkulyasiya obyekti bo’lgan 484 sentner paxtaga tegishli bo’lgan. Ushbu 

ma’lumotlar asosida 1 sentner paxtaning haqiqiy tannarxini hisoblasak, u quyidagicha 

bo’ladi: 

          1 s. paxta tannarxi =  

 

363

,

35

.

484

сўм

минг 

 

17116

=

ц

ming so’m 

Demak, xo’jalikda 20111yilda 1 s paxtaning tannarxi 35363 so’m bo’lgan.  

Bu  tuman  fermer  xo’jaliklari  bo’yicha  taqqoslaganda  22289  so’mga  yoki  62% 

kam. 

Fermer xo’jalikda olingan paxta xom ashyosi daromadga olingan, ammo paxtani 

yig’ishtirib olgandan so’ng g’o’zaplya daromadga olinmagan. Agar fermer xo’jalikda 

qo’shimcha  mahsulot  sifatida  g’o’zapoya  ham  daromadga  olinganda  paxtaning 

tannarxi yanada pasaygan bo’lar edi.  

Paxta  tannarxining  pasayishi  foydaning  ko’payishiga  olib  keladi.  Foydaning 

ko’payishi esa fermer xo’jaligi iqtisodiyotining mustahkamlanishiga olib keladi.       

 

Paxta ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxningomilli tahlili 

 

Fermer  xo’jaliklarda  paxta  xom  ashyosi  ishlab  chiqarish  ham  boshqa 

mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  kabi  xarajatlarsiz  sodir  bo’lmaydi.  Ishlab  chiqarish 

uchun moddiy, mehnat va moliyaviy resurs sarflanadi, unda sarfning yig’indisi ishlab 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

33 

chiqarish  xarajatlarini  tashkil  etadi.  Lekin  sarf  bo’layotgan  resursini  tejab  xarajat 

qilish iqtisodiyotni modernisayalash sharoitida katta ahamiyatga egadir. Qancha tejab 

sarflansa,  xarajat  samaradorligi  shuncha  yuqori  bo’ladi.  Shuning  uchun  xarajatlar 

hajmini  o’rganib,  kamaytirish  yo’llarini  ko’rsatish  tahlilining  asosiy  maqsadidir. 

Xarajatlar tejalsa, foyda oshib,  xo’jalikda ishlab chiqarish yangi zamon texnologiyasi 

asosida yangilashda, muhim moliyalashtirish manbai bo’lib, xizmat qiladi. 

Tayyor mahsulotlarning  ishlab chiqarish tannarxi (xarajat)ni taxlil etish uchun 

iqtisodiy  tahlilining  solishtirish  usulidan  foydalanish,  hisobot  yilidagi  xarajatlar 

summasini bazis yildagi yoki rejalashtirilgan xarajatlar summasiga qiyoslab, umumiy 

o’zgarish aniqlanadi, ya’ni uning ko’payganligi yoki kamayganligi  aniqlanadi. 

5-jadval  ma’lumotlaridan  ma’lumki,  “Yulduz”  fermer  xo’jaligida  2009-2011 

yillarda  paxtaning  ekin  maydlni  15,3  gektarga  qisqargan.  Shubilan  birgalikda,  yalpi 

hosil  ham  mos  ravishda  kamaygan.  Ammo,  hosildorlik  22,4  s.dan  24,6  s.ga 

ko’tarilgan va bu o’z navbatida mahsulot birligi tannarxining 

Mahsulot  tannarxi  qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarish  samaradorligining  asosiy 

ko’rsatkichlaridan  biridir.  Tannarx  pasaysa  (arzonlashsa)    ishlab  chiqarish 

samaradorligi  oshadi,  ya’ni  uning  foydasi  ko’payadi.  Shuning  uchun  ham  tannarxni 

o’rganib,  uni  arzonlashtirish  imkoniyatlarini  aniqlash  katta  ahamiyatga  egadir. 

Mahsulot  tannarxi  deb  nimaga  aytiladi?    Mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  ketgan 

barcha ishlab chiqarish 

5-jadval 

Jomboy tuman “Yulduz” fermer xo’jaligila paxta tannarxi bilan  bog’liq 

bo’lgan ko’rsatkichlari taqqoslama tahlili. 

 

№ 

 

Ko’rsatkichlar 

2009 

yil 

2011 

yil 

O’zgarishi (+;-

) 

2010 yil 2009 

yilga nisbatan % 

1 

Ekin maydoni ga 

35 

19,7 

-15,3 

56,3 

2 

Paxta hosili s 

784 

484 

-300,0 

61,7 

3 

Jami paxtaning xarajati m.s 

30125 

17116 

-13009,0 

56,8 

4 

Hosildorlik i/ga 

22,4 

24,6 

2,2 

109,7 

5 

1  ga  ekin  maydon  hisobiga 

bo’lgan xarajat so’m 

860,7 

868,8 

8,1 

100,9 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

34 

6 

1 s paxta tannarxi so’m 

38,4 

35,4 

-3,1 

92,0 

Manba: «Yulduz»  fermer xo’jaligining 2009-2011 yil hisobotlari. 

xarajatlarning  pul  shaklida  ifodalanishi  tannarx  deb  ataladi.  Tahlil  etishda 

mahsulot  birligi    uchun  bo’lgan  xarajatlarni  o’rganish  maqsadga  muvofiq,  shunday 

qilingan taqdirda imkoniyatlarni ko’rsatish asos bo’ladi. Shu nuqtai nazardan biz ham 

yetishtirilgan paxta ham ashyosining tannarxini tahlilini ko’rib chiqdik. 

Ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarning  jami  xarajatlari  xajmini  ta’sir  etuvchi 

omillarni xisobga olgan holda hisoblash maqsadga muvofiqdir, ya’ni ularni miqdoriy 

va  sifatiy  omillarning  yig’indisi  tariqasida  aniqlash  zarur,  chunki  ularning 

o’zgarishiga  ta’sir  etuvchi  omillar  ko’rinib  turadi.  Bu  o’zgarishni  quyidagicha 

ifodalash mumkin: 

 

Bunda,  q

1

,q

0

-mos  holda  hisobot  va  bazi  yillarda  ishlab  chiqarilgan    tayyor 

mahsulotlar  miqdori,  z

0

,  z

1

-  shu  mahsulotlarning  bazis  va  hisobot  yillardagi  ishlab 

chiqarish tannarxi (so’m hisobida). 

Demak  q

0

z

0

-bazis  yilida  yetishtirilgan  mahsulotlarning  jami  ishlab  chiqarish 

xarajatlarining umumiy hajmini ko’rsatadi, ya’ni bazis yilida yetishtirilgan mahsulot 

miqdorini mahsulot tannarxiga ko’paytirib, ularning umumiy  hajmi  aniqlangan. 

q

1

z

1

-hisobot  yilida  yetishtirilgan  mahsulotlarning  jami  ishlab  chiqarish 

xarajatining  umumiy    xajmini  ko’rsatadi.  Demak  ,  hisobot  yilidagi  mahsulot 

miqdorini  (q

1

)  bir  birlik  mahsulot  tannarxiga  (z

1

)  ko’paytirish  xarajatlari  hajmi 

aniqlanadi. 

Ushbu  yo’l  bilan  bazis  va  hisobot  yillari  uchun  hisoblangan    ishlab  chiqarish 

xarajatlarning  jami  so’mmasi  buxgalteriya  hisobotlaridagi  xarajatlarning    jami 

so’mmasiga  teng  kelishi  kerak.  Ishlab  chiqarilgan  mahsulot  jami  xarajati 

summasining o’zgarishi ikki omil hisobiga sodir bo’ladi: 

1. Ishlab chiqarilgan mahsulot fizik miqdorining o’zgarishi (q

1

-q

0

) hisobiga. 

2.Mahsulot birligi tannarxining o’zgarishi (z

1

-z

0

)  hisobiga. 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

35 

Ushbu  omillarning  xarajatlar  xajmining  umumiy  o’zgarishiga  ta’sirini 

“Ko’rsatkichlar  farqi”  usulidan  foydalanib,  aniqlash  usuliga  to’xtildik.  Ishlab 

chiqarish xarajatlari o’zgarishiga mahsulotlar miqdori o’zgarishning ta’sirini aniqlash 

uchun,  hisobot  yilidagi  mahsulot  miqdori  (q

1

) bilan bazis  yilidagi  mahsulot  miqdori 

(q

0

) orasidagi farqni bazis yilidagi mahsulotning tannarxiga (z

0

) ko’paytirish kerak: 

(q

1

-q

0

)x z

0

=

 

Xarajatlar  umumiy  hajmining  o’zgarishiga  mahsulot  tannarxi  darajasi 

o’zgarishining ta’sirini aniqlash  uchun,  hisobot  yilidagi  mahsulot tannarxi (z

1

) bilan 

bazis yildagi mahsulot tannarxi (z

0

) orasidagi  farqni hisobot yilida ishlab chiqarilgan 

mahsulot miqdoridagi (q

1

) ko’paytirish kerak: 

(z

1

-z

0

)x q

1

= 

 

Yuqoridagi  ikki  omil  ta’sirining  yig’indisi    ishlab  chiqarish  xarajatlarining 

umumiy o’zgarishi teng kelishi kerak. 

Endi  yetishtirilgan  paxta  misolida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  hajmi 

o’zgarishini tahlilini amalga oshiramiz. Buni jadvaldan ko’rish mumkin. 

Paxta  yetishtirish  bo’yicha  jami  ishlab  chiqarish  xarajatlari  xajmi  2011  yilida 

2009 yilga nisbatan 13009 ming so’mga yoki 56,8% ga kamaydi. Bunday o’zgarishga 

ikki  omil  ta’sir  etgan.  Birinchi  omil  bo’lib  mahsulot  miqdorining  o’zgarishi 

hisoblanadi, ya’ni hosil 2011 yilida 484 s.ni tashkil qilib, o’tgan yiliga nisbatan 300 

sentnerga kamaygan, natijada shu omil hisobiga paxtaning ishlab chiqarish xarajatlari 

so’mmasi 2011 yilida 2009 yiliga nisbatan 11520 ming so’mga kamaygan. 

сўм

минг

z

q

q

.

.

11520

4

.

38

)

784

484

(

)

(

0

0

1

−

=

×

−

=

×

−

 

Ikkinchi omil  bo’lib, paxta tannarxi darajasining o’zgarishi  hisoblanadi. Paxta 

tannarxi  2011  yilida  2009  yiliga  nisbatan  1452  ming  so’mga  oshgan  kamaygan, 

natijada  shu  omil  hisobiga  ishlab  chitqarish  xarajatlari  hajmi  1489ming  so’mga 

pasaygan. 

сўм

минг

q

z

z

.

.

1489

484

)

4

.

38

4

.

35

(

)

(

1

0

1

−

=

×

−

=

×

−

 

Ushbu  omillar  ta’sirlarining  yig’indisi  xarajatlar  umumiy  hajmining 

o’zgarishiga  teng  kelishi  shart.  Ishlab  chiqarilgan  paxta  umumiy  xarajatining 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

36 

pasayishiga    asosiy  sabab  bo’lib,  1  sentner  paxtani  yetishtirish  uchun  sarf  bo’lgan 

xarajatlar  darajasining  pasayganligi  hisoblanadi,  ya’ni  1  sentner  paxta  tannarxi  92,0 

%ga kamaygan.  

Endi  paxta  tannarxining  omilli  natijalari  tahlili  quyidagi  6-  jadvalda 

joylashtirilgan. 

Shu  bilan  bir  qatorda  tannarxni  arzonlashtirish  imkoniyatlarini  aniqlash  uchun 

uning tarkibi va tarkibiy tuzilishi tahlil qilish zarur. Buni quyidagi 7-jadvalda ko’rish 

mumkin.