Mavzu: «paxta ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxining tahlili»

 

 

1

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI  QIShLOQ  VA  SUV  XO’JALIGI  

VAZIRLIGI 

SAMARQAND  QIShLOQ XO’JALIK INSTITUTI 

 

 

  

 

BUXGALTERIYa HISOBI VA AUDIT KAFEDRASI 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

MAVZU: «PAXTA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI HISOBI VA 

MAHSULOT TANNARXINING TAHLILI» 

 

 

Bajaruvchi: 

Buxgalteriya hisobi va audit  

yo’nalishi IV bosqich talabasi                                  Suyunov Farxod 

 

  

Ilmiy rahbar,  dosent                                               M.Xolmurzayev 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                SAMARQAND – 2015 yil 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

2

   

 

MUNDARIJA 

 

 

 

Kirish 

 

 

1-BOB.    KORXONANING IQTISODIY-TAShKILIY TAVSIFI HAMDA 

UNING UMUMIY  IQTISODIY HOLATI 

 

 

1.1. 

Korxonaning iqtisodiy-tashkiliy tafsifi 

 

 

1.2. 

Korxonaning umumiy holatini qiyoslama baholash 

 

 

2-BOB. 

 

XARAJATLARNING IQTISODIY MOHIYaTI, DASTLABKI, 

SINTETIK VA ANALITIK HISOB, TANNARXNI TAHLILI 

 

 

2.1  Xarajatlarning iqtisodiy mohiyati, turkumlanishi va hisobning 

vazifalari 

 

 

2.2  Paxtachilikda ishlab chiqarish xarajatlarini  dastlabki, sintetik va 

analitik hisobi hozirgi holati hamda ularni takomillashtirish 

 

 

2.3.  Paxta ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxningomilli tahlili  

 

 

 

XULOSA VA TAKLIFLAR 

 

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

3

Kirish 

          Mamlakat  iqtisodiyotining  taraqqiyoti  milliy  iqtisodiyot  tarmoqlarining 

rivojiga,  eng  avvalo  ishlab  chiqarish  tarmoqlarining  taraqqiyotiga  bog’liqdir.  Ishlab 

chiqarish tarmoqlari orasida qishloq xo’jaligi ham muhim salmoqli o’rinni epaxtaydi. 

Shuning  uchun  ushbu soha taraqqiyotiga mamalakat Prezidenti  va  xukumati alohida 

etibor berib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prkzidenti I. Karimov «Maqsadimiz 

–qishloq  xo’jaligi  sohasida  ishlab  chiqarish  samaradorligini    keskin  oshirish, 

qishloqda  yashayotgan    xalqimizni  hayot  darajasini  ko’tarish,  ular  uchun  munosib 

shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo’lmog’i kerak»

1

 deb takidlagan. 

Qishloq  xo’jaligining  barcha  sohalarida  mahsulot  ishlab  chiqarishni  va  uning 

iqtisodiy  samaradorligini  oshirish  muammosi  har  bir  qishloq  xo’jalik  korxonasining 

oldiga  qo’ygan  eng  muhim  masaladir.  Buni  muvaffaqiyatli  hal  qilish  uchun  barcha 

imkoniyatlarni  topish  va  ularni  zudlik  bilan  ishlab  chiqarishga  jalb  etish  har  bir 

mutaxassisning  muqaddas  burchidir.  Shunig  uchun  ham  ular  ishlab  chiqarish 

iqtisodiyoti  va  ularning  qonuniyatlarini  hamda  natijalarni  belgilovchi  ko’rsatkichlar 

mazmunini  chuqur  bilishlari  va  hisoblash  usullarini  puxta  epaxtashlari,  bilishlari 

kerak. 

        Qishloq  xo’jaligini  keskin  rivojlantirish  uchun  birinchi  novbatda  O’zbekiston 

qishloq  xo’jaligi  sharoitida  paxtachilikni  yuqori  sur’atlar  bilan  o’sishini  ta’minlash 

zarur.  Qishloq  xo’jaligining  eng  muhim  tarmog’i  bo’lgan  paxtachilik  sohasiga 

tegishli  muammolardan  birini,  ya’ni  xarajatlar  va  mahsulot  birligi  tannarxini  hisobi 

va  tahlilini  tadqiq  qildik.  Bu  iqtisodiyotni  modernizatsiyalash  sharoitida  paxta 

tannarxini  kamaytirish  va  moliyaviy    natijalarni  oshirish  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi.Ushbu muammoni biz Samarqand viloyati Jomboy tumani hududidigi «Yulduz» 

fermer  xo’jaligi  misolida  o’rgandik.    Ushbu  masala  xalq  xo’jaligi  ahamiyatiga  ega 

bo’lgan  eng  dolzarb  muammolardandir.  Mahsulot  tannnarxini  kamaytirish,  foydani 

ko’paytirish  imkoniyatlarini  aniqlab,  hayotga  jalb  etish  iqtisodiyotni  yanada 

                                                

1

 

Каримов И.А.2012 - йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. //Халқ сўзи, 

20.01.2012 й.  

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

4

mustahkam bo’lishiga va xalqning turmush darajasining oshishiga olib keladi. Bitiruv 

malakaviy  ishi  oldiga  qo’yilgan  asosiy  maqsad  bo’lib  paxta  ishlab  chiqarish 

xarajatlari  va  tannarxini  hisobi  hamda  tahlili  hisoblandi.  Tadqiqotda  solishtirish, 

ko’rsatkichlar  farqi,  indeks,  zanjirli  bog’lanish,  dinamik  qatorlar  kabi  usullardan 

foydalanidi.  Ishni  Hukumatimiz  Qarorlariga  hamda  olimlar  tomonidan  yaratilgan 

ilmiy ishlar va o’quv adabiyotlarga suyangan holda bajardik. 

    Mavzuning  dolzarbligi.  Paxtachilik  qishloq  xo’jaligining  asosiy 

tarmoqlaridan  biridir.  Ushbu  tarmoqning  rivojlanishi  nafaqat  qishloq  xo’jaligining, 

shuningdek,  mamlakat  iqtisodiyotining  mustahkam  bo’lishiga  olib  keladi.  Ushbu 

tarmoqning  rivojlanishi  aholining  iste’mol  mollariga,  kiyim-kechakka    bo’lgan 

ehtiyojini  ijobiy  hal  qilishda  muhim  rol  o’ynaydi.  Shu  sababli    ushbu    soha   

muaommolarini        ilmiy      jihatdan  tadqiq  etish,  o’rganish  va  ushbular  asosida 

tavsiyalar  ishlab  chiqish  hozirgi  kunning  eng  dolzarb  mavzularidan  biridir.    Shu 

sababli, bitiruv  malakaviy  ishning  mavzusi “Paxta  ishlab chiqarish  xarajatlari  hisobi 

va mahsulot tannarxining tahlili” etib tanlandi. 

Mavzuning  o’rganilganlik  darajasi.  Ushbu  mavzu  dolzarbligi  va 

iqtisodiyotni  takomillashtirishda  tutgan  o’rnining  nihoyat  darajada  kengligi  bilan 

doimiy  ravishda  iqtisodchi-tadqiqotchi  olimlarni  qiziqtirib  kelgan.  Xususan,  mavzu 

yuzasidan  iqtisodchi  olimlardan  G’ulomov  S.S.,  Vaxobov  A.,  Abdullayev  Yo.A., 

Umrzoqov  O’.P,  Jo’rayev  F.J.,Pardayev  M.Q.,  Murtazayev  O.,  Qudratov  Q.T., 

Xolboyev  D.,  O’razov  K.B.,  Aliqulov  A.I.  va  boshqalar  bir  qator  ilmiy  tadqiqotlar 

olib borishga muvaffaq bo’lishgan. 

Tadqiqot  mavzusining  maqsadi  va  vazifalari.  Ishning  maqsadi 

modernizasiyalash  sharoitida  paxta  ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobi  va  mahsulot 

tannarxining tahlili hamda samaradorlikni yuqori darajaga ko’tarish yo’llarini nazariy 

jihatdan  o’rganish va ushbularni amaliyotga tavsiya etishdan iboratdir.  

Bu  maqsadga  erishish  uchun  quyidagilarni  o’rganish  vazifa  qilib 

belgilandi:  

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

5

-modernizasiyalash  jarayonida  paxta  ishlab  chiqarishning  iqtisodiy  ahamiyatini 

nazariy jihatdan asoslash;  

-xarajatlarning iqtisodiy mohiyati, turkumlanishi va hisobning vazifalari; 

-paxtachilikda ishlab chiqarish xarajatlarini  dastlabki, sintetik va analitik hisobi 

hozirgi holati hamda ularni takomillashtirish; 

-paxta ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxning omilli tahlili; 

-paxta  mahsuloti  yetishtirish  tannarxini  pasaytirish  imkoniyatlarini  tadqiq  va 

kelgusida paxtachilik samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 

Tadqiqotning  obyekti.  Tadqiqot  obyekti  sifatida  Samarqand  viloyat  Jomboy 

tuman fermer xo’jaliklari tanlab olindi.  

Tadqiqotning uslub va uslubiyati. Bitiruv malakaviy ishni  yozish jarayonida 

O’zbekiston 

Respublikasi 

Prezidenti 

I.A.Karimov 

asarlari, 

O’zbekiston 

Respublikasining  Qonunlari,  Vazirlar  mahkamasi  qarorlari,  iqtisodchi  olimlarning 

mavzu doirasida olib borgan tadqiqotlaridan  foydalanildi.  

Tadqiqotning  ilmiy  yangiligi.  Tadqiqotning  dastlabki  ilmiy  yangiligi  shu 

bo’ldiki,  tadqiqotda  ilk  bor  fermer  xo’jaliklar  iqtisodiy  faoliyatida  byudjet  bilan  

iqtisodiy-moliyaviy munosabatlari tahlil qilindi. 

Tadqiqotning  ilmiy-amaliy  ahamiyati.  Ma’lumki,  keyingi  yillarda  fermer 

xo’jaliklar  yalpi  mahsulotini  asosiy  tashkil  etuvchi  manbaasida  paxta  xom-ashyosi 

ishlab  chiqarishining  samog’i  yuqori  bo’lmoqda.  Shu  bilan  birgalikda,  qishloq 

xo’jalik  korxonalarining  moddiy  va  moliyaviy  resurslari  bilan  ta’minotida 

muammolar  mavjuddir.  Bu  esa  qishloq  xo’jalik  korxonalarining    iqtisodiy 

potensialini  yaxshilish  borasida  bir  qator  yangicha  amaliy  islohotlar  o’tkazish, 

iqtisodiyotning  qishloq  xo’jalik  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan 

moliyaviy  munosabatlarning  yangicha  sohalarini  ishga  tushirish  hisobiga 

iqtisodiyotni mustahkamlashni talab etadi.  

Bitiruv     malakaviy    ish  kirish,    4    ta    bob,    xulosa    va     takliflar     

hamda     foydalanilgan adabiyotlar     ro’yxatini    o’z     ichiga     oladi. 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

6

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-BOB.  KORXONANING  IQTISODIY-TASHKILIY  TAFSIFI   HAMDA  

UNING  UMUMIY  HOLATINI  BAHOLASH  MASALALARI. 

 

1.1. Tuman va xo’jalikning tabiiy-iqtisodiy tasnifi 

Samarqand  viloyati  Jomboy  tumani  qishloq  xo’jalik  mahsulotlari 

yetishtirishga  ixtisoslashgan  tumanlardan  biri  bo’lib  hisoblanadi.  U    Samarqand 

shahrining      shimoliy-sharq        qismida  joylashgan.  Tuman  sharqdan  viloyatning 

Bulung’ur tumani, janubdan Tayloq va Samarqand tumanlari, shimol tomonidan esa 

Payariq  tumani  va Jizzax  viloyatining G’allaorol tumani bilan,  g’arbdan Samarqand 

shahri  va  Oqdaryo  tumanlari  bilan  chegaradosh.  Tuman  hududidan    Toshkent-

Samarqand  yo’nalishidagi  avtomagistral,  temir  yo’l  kesib  o’tgan.  Qishloq  xo’jalik 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

7

yerlari  Zarafshon  daryosidan  suv  bilan  ta’minlanadigan  Bulung’ur,  Mirza,  Pay 

kanallari orqali sug’oriladi. 

 2010  yilgi  muvofiqlashtirishdan  so’ng  15  ta  MMTPga  birlashgan  375  ta 

fermer  xo’jaliklar  faoliyat  ko’rsatib,  ular  asosan  paxta-paxta  va  chorva  mahsulotlari 

yetishtirishga ixtisoslashgan. 

 Quyida  ushbu  fermer  xo’jaliklari  va  umuman    tuman  qishloq  xo’jaligida 

yetishtirilayotgan o’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarining dinamik o’zgarishi 

bilan tanishib chiqamiz. 

Hukumatning  fermer  xo’jaliklari  to’g’risidagi  qarorlariga  asosan  tumanning 

barcha ekin  maydonlari  fermer  xo’jaliklariga ajratib berilgan.  Hozirgi paytda tuman 

fermer  xo’jaliklari  balansida  22,7  ming  gektar  maydon  bo’lib,  shundan  12,2  ming 

gektariga paxta, 7,7 ming gektariga paxta va qolgan qismiga boshqa turdagi qishloq 

xo’jalik  mahsulotlaridan  meva-sabzovot,  uzumchilik  ekinlari  ekib  foydalaniladi  (1-

jadval). 

Keyingi  yillarda  tuman  hududida  sanoat  va  qishloq  xo’jalik  mahsulotlarini 

qayta  ishlash  korxonalari  qurilayotganligi  tufayli  qishloq  xo’jaligiga  yaroqli 

yerlarning maydoni kamayib bormoqda. 

 

1-jadval 

Jomboy tuman fermerlarida yerdan foydalanish dinamikasi 

t/r 

Ekin 

turlari 

Yer maydoni, ga 

2011 y. 

2009 y.ga 

nisbatan 

o’sish 

darajasi, 

% 

200

9 y

 

20

10

 

y

 

2011 

maydoni, 

ga 

salmog’i,

% 

maydoni

, ga 

salmog’

i,% 

maydo

ni, ga 

salmog

’i,% 

1. 

G’alla 

12900 

55 

12140 

53,3 

12160 

53,5 

94,3 

2. 

Paxta 

7750 

33 

7750 

34,0 

7745 

34,1 

99,9 

3. 

Sabzavot 

1552 

6,61 

1564 

6,9 

1397 

6,1 

90,0 

4. 

Kartoshka 

201 

0,86 

25 

0,1 

144 

0,6 

71,6 

5 

Poliz 

110 

0,47 

332 

1,4 

110 

0,5 

100,0 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

8

6. 

Meva 

823 

3,51 

823 

3,6 

1050 

4,6 

127,6 

7. 

Uzum 

127 

0,54 

127 

0,6 

127 

0,6 

100,0 

  

Jami 

23463 

100 

22761 

100 

22733 

100,0 

96,9 

Manba: Samarqand viloyat Qishloq va suv xo’jalik boshqarmasi hisobatlari 

2-jadvalda  o’simlikchilk  mahsulotlari  yetishtirish  va  ulardan  olingan  daromadlar 

dinamikasi  keltirilgan,  ushbu  jadval  ma’lumotlaridan  ma’lumki  tumanda  keyingi 

2009-2011  yillarda  qishloq  xo’jaligida  yetishtirilayotgan  asosiy  mahsulotlar  – 

paxtaning  hosildorligi  ham  rentabellik  darajasi  ham  oshgan.  Paxtaning 

hosildorligining  oshishi  va  bahoning  ko’tarilishi  hisobiga  rentabellik  21,2%ga 

ko’paygan. Shuningdek poliz, meva, uzum yetishtirishda ham rentabellik ko’tarilgan. 

Jami  dehqonchilik  mahsulotlari  bo’yicha  rentabellik  20,4%dan  33,5%ga  yoki  13,5 

punktga ko’tarilgan, albatta bu iqtisodiy o’sishning alomatidir.  

Bizning fikrimizcha, Jomboy tumani Samarqand shahariga yaqin joylashgan, 

shuningdek iqli sharoiti ham paxta yetishtirishdan ko’ra meva-sabzovot yetishtirishga 

qulay.  Shuning  uchun,  kelgusida  ushbu  hududda  sabzovotchilik,  meva  va  kartoshka 

yetishtirishga  ko’proq  ekin  maydonlari  ajratilsa  va  ixtisoslashtirilsa  maqsadga 

muvofiq bo’ladi. 

 

 

2-jadval 

Jomboy tuman fermer xo’jaliklarida o’simlikchilik mahsulotlaridan olingan 

daromad va iqtisodiy samaradorlik dinamikasi 

 

 

Ekin turlari

 

 

2009 

y. 

2010 y. 

2011 

y. 

2011 y. 2009y.ga 

nisbatan o’sish 

darajasi, % 

1. 

  

  

Paxta 

  

  

Hosildorlik, s/ga 

51,9 

52,9 

51,8 

99,8 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

1141 

1192 

1866 

163,5 

rentabellik,% 

14,3 

16,6 

35,5 

+21,2 

2. 

  

  

Paxta 

  

  

Hosildorlik, s/ga 

22,5 

22,6 

25,9 

115,1 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

1144 

1404 

1 926 

168,4 

rentabellik,% 

4,8 

20,3 

26,8 

+22 

3.  Sabzavot 

Hosildorlik, s/ga 

259 

291,6 

199,6 

77,1 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

9

  

  

  

 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

24056 

4811 

4490 

18,7 

rentabellik,% 

28,5 

31,0 

37,0 

+8,5 

4. 

  

  

Kartoshka 

  

  

Hosildorlik, s/ga 

294,9 

290,8 

258,2 

87,6 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

10468 

10614  10845 

103,6 

rentabellik,% 

26,7 

30,3 

37,7 

+11 

5 

  

  

Poliz 

  

  

Hosildorlik, s/ga 

190 

213 

284 

149,5 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

3040 

3619 

7103 

233,7 

rentabellik,% 

29,1 

35 

30 

+0,9 

6. 

  

  

Meva 

  

  

Hosildorlik, s/ga 

109,1 

148,5 

157,8 

144,6 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

2836 

3861 

5525 

194,8 

rentabellik,% 

25,6 

25,6 

39,7 

+14,1 

7. 

  

  

Uzum 

  

  

Hosildorlik, s/ga 

118,8 

14,6 

124,0 

104,4 

1 ga.dan daromad, 

ming so’m 

3624 

513 

4958 

136,8 

rentabellik,% 

29,9 

34,1 

39,7 

+9,8 

O’simlichilik rentabelligi,% 

20,4 

 

21,7 

 

33,5 

+13,5 

Manba: Samarqand viloyat Qishloq va suv xo’jalik boshqarmasi hisobatlari 

Tuman fermerlari va aholisida jami chorva mollaridan: 78,5 ming bosh qora 

mollar, 71,6 ming bosh qo’y va echkilar, 327,4 ming bosh parranda va boshqalar 

mavjud. Hukumat qarorlari va Prezident farmonlariga asosan  

 

 

 

3-jadval 

Jomboy tuman fermar xo’jaliklarida chorvachilik mahsulotlari iqtisodiy 

samaradorligining tahlili 

t/r 

Mahsulo

t turi 

Ko’rsatkichlar  

2009 y. 

2010 y. 

2011 y. 

2011 y. 2009 y.ga 

nisbatan o’sish 

darajasi, % 

1 

  

  

  

Go’sht 

(trik 

vaznda) 

  

miqdori, ton. 

45 

148 

164 

 

364,4 

Rentabellik,% 

6,2 

8,2 

8,2 

 

132,3 

1 ton. tannarxi,  m.s. 

3236 

4898 

5822 

 

179,9 

1 ton. bahosi, m.s. 

3435 

5300 

6300 

 

183,4 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

 

 

10 

2 

  

  

  

Sut 

  

  

  

miqdori, ton. 

90 

777 

846 

 

940,0 

Rentabellik,% 

6,4 

6,4 

8,2 

 

128,1 

1 ton. tannarxi,  m.s. 

489 

705 

785 

 

160,5 

1 ton. bahosi, m.s. 

520 

750 

850 

 

163,5 

3 

  

  

  

Tuxum 

  

  

  

miqdori, ming dona 

716 

1469 

1811 

 

252,9 

Rentabellik,% 

21,5 

21,5 

21,9 

 

101,9 

1 ming dona 

tannarxi,  m.s. 

148 

181 

230 

 

155,4 

1 ming dona. bahosi, 

m.s. 

180 

220 

280 

 

155,6 

4 

  

  

  

Pilla 

  

  

  

miqdori, ton. 

258,2 

266,5 

276 

 

106,9 

Rentabellik,% 

4,3 

4,7 

7,5 

 

174,4 

1 ton. tannarxi,  m.s. 

1247 

1557 

2833 

 

227,2 

1 ton. bahosi, m.s. 

1301 

1630 

3045 

 

234,1 

Chorvachilikning umumiy 

rentabelligi,% 

15,5 

13,5 

10,2 

 

-5,3 punkt 

Manba: Samarqand viloyat Qishloq va suv xo’jalik boshqarmasi hisobatlari 

 

keyingi  yillarda  qishloq  xo’jaligi  chorvachiligini  rovojlantirishga  alohida 

etibor  qarotilmoqda.  Buning  natijasi  sifatida  tumanda  ham  chorva  mollarining  bosh 

soni  va  ulardan  olinadigan  mahsulot  miqdori  tez  sur’atlar  bilan  oshib  bormoqda. 

Yaqin yillarda rentabellik darajasini oshirish va ushbu rivojlanish sur’atini kelgusida 

ham  davom  etkazish  uchun  chorvachilikni  yem-xashak  bilan  ta’minlash  bazasiga, 

zotdor  chorva  mollari  bilan  ta’minlash  bazasiga  alohida  etibor  berilishi,  kuchli  va 

shirali  ozuqalar  bilan  ta’minlovchi  savdo  do’konlarini  ko’paytirish  va  boshqa  qulay 

imkoniyatlar  hamda  xizmat  ko’rsatish  sohalarini  yaratish,  xususan    naslchilik 

ishlarini  kuchaytirish,  zooveterinariya  servis  xizmatlarini  ko’rsatishni  kengaytirish 

uchun sharoitlarni yaxshilash choralari ko’rilmoqda.