Mavzu: Paleontologiya va stratigrafiya fanining ahamiyati, o’rganish obiektlari va vazifalari. Paleontologiya tarixi

M-1; 2; 3
Mavzu: Paleontologiya va stratigrafiya fanining ahamiyati, o’rganish obiektlari va vazifalari. Paleontologiya tarixi.
Paleontologiya (paleo- qadimgi va yun. ontos — jonzot va logos -fan, taʼlimot) — o'tmish geologik davrlarda mavjud boʻlgan, qazilma qoldiqlari saqlangan organizmlar, ularning hayot faoliyati va oriktotsenozlar (toshqotgan organizmlar) haqidagi fan. P. 2 yirik boʻlim — paleozoologiya va paleobotanikadan iborat.
Toshqotgan organizmlar toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar antik davrdan tabiatshunos olimlarga maʼlum. Biroq bu toshqotganlar qirilib ketgan organizmlarning qoldiqlari ekanligi haqida hali aniq tasavvur yuzaga kelmagan edi. Tabiatshunoslardan daniyalik N. Steno va ingliz R. Guk oʻlib ketgan hayvonlarning turlari haqida dastlabki fikrlarni aytishgan. 18-asr oʻrtalari Rossiyada M. V. Lomonosov, Fransiyada J. Byuffon va Jiro-Sulavi, Buyuk Britaniyada J. Getton va boshqa gʻoyalarining rivojlanishi bilan qad. davr jonli tabiatidagi uzluksiz oʻzgarishlar va oʻtmishni bilishning muhimligi haqidagi qarash tarafdorlari tobora koʻpaya boshladi. Britaniyalik U. Smit birinchi boʻlib umurtqasiz toshqotgan organizmlar asosida qatlamlarning nisbiy geologik yoshini aniqladi va shu asosda dastlabki geologik xaritani tuzdi (1794).
P. fan sifatida tarixiy geol. bilan uzviy bogʻliq holda vujudga keldi. Har 2 fan asoschisi J. Kyuvye hisoblanadi; u kollejda "Qazilmalar tarixi" fanidan dars bergan va sut emizuvchilarning qazilma suyaklarini chuqur qiyosiy-anatomik oʻrganish natijasida umurtqalilar P.sini yaratgan (1808). Keyinroq fransuz botanigi A. Bronyarning "Qazilma oʻsimliklar tarixi" nashr etil-gach, paleobotanika vujudga keddi. J. Kyuvye va A. Bronyar (1811) geol.da tosh-qotgan organizmlar haqidagi tasavvurlarni rivojlantirdilar; ularning har ikkisi qazilmalar bilan hozirgi zamon organizmlarini oʻzaro bogʻlab, halokatlar nazariyasini yoqlab chiqdilar. "P." terminini 1marta (1822) fransuz zoologi A. de Blenvil ishlatgan. Dastlabki evolyusion nazariya asoschisi boʻlgan J. B. Lamark umurtqasizlar P.sini yaratgan. 19-asr ning 1yarmida P.da turlarning oʻzgarmasligi va ularning hayotida ketma-ket keskin oʻzgarishlar boʻlib turishi haqidagi gʻoya hukmron boʻlgan. Shu bilan birga, bu umumiy qarashlarni shveysariyalik L. Agassis, angliyalikA. Sejvik va fransiyalik A. D. Orbinilar rivojlantirdilar. Natijada stratigrafik P. shakllandi va 40-yillarning boshida Yerning umumiy stratigrafik shkalasi ishlab chiqildi.
19-asrning 60-yillaridan P.da yangi bosqich vujudga kelib, u tabiatshunoslik fanlarining keyingi rivojiga katta taʼsir koʻrsatgan evolyusion nazariyaning yaratilishi (Darvinning "Turlarning kelib chiqishi" asari, 1859-yil) bilan bogʻliq. 19-asrning koʻpgina paleontologlari darvinist boʻlmasalarda, evolyusionizm gʻoyalarini P.da tez yoya boshladilar. V. O. Kovalevskiy hozirgi evolyusion P.ning chinakam asoschisi sifatida muhim oʻrin tutadi. Uning umurtqalilar P.si va avstriyalik geolog Neymayrning umurtqasizlar P.siga oid asarlaridan keyingi-na darvinizm paleontologik asosga ega boʻldi. Umurtqalilar P.si evolyusiyaning nazariy masalalarini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.
P. biologiya, sitologiya, biokimyo, biometriya kabi fanlar bilan uzviy bogʻliq boʻlib, qisman ularning metodlaridan foydalanadi. U qiyosiy anatomiya, xayvonlar va oʻsimliklar morfologiyasi va sistematikasi bilan uzviy bogʻliq boʻlib, bu fanlar bir-birini boyitmoqda. Morfologik funksional analiz va qazilmalarning skeletlari strukturasi morfogenezini oʻrganish P.ni fiziologiya, embriologiya, biomexanika bilan yaqinlashtiradi. Qad. organizmlarni qiyosiy-tarixiy oʻrganish natijasida P. ekologiya, biogeotsenologiya, biogeografiya, gidrobiologiya va okeanologiya bilan tobora koʻproq bogʻlanmoqda. Yer toʻgʻrisidagi fanlar ichida P.ning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Geol. 18—19-asrlarda stratigrafiyaning vujudga kelishi bilan Yer haqidagi tarixiy fanga aylandi. Tabiiy tanlanish nazariyasi, evolyusion jarayonning tanazzulsiz kechishi haqidagi konsepsiyasiga tayangan evolyusion taʼlimot P.ning stratigrafik geol.da qoʻllanishi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Litologik fatsial haritalar tarixiy geol.da katta ahamiyatga ega boʻlishi bilan birga, kumir, neft, gaz, boksit, tuz, fosforit va boshqa foydali qazilmalarni qidirib topishda ham muhim vositadir.
Paleontologiya tarixi ni o'rganish orqali Yerdagi hayot tarixini anglash uchun qilingan sa'y-harakatlarning tarixini izlaydi fotoalbom tirik organizmlar tomonidan qoldirilgan yozuv. Bu o'tmishdagi tirik organizmlarni tushunish bilan bog'liq ekan, paleontologiya biologiya sohasi deb hisoblash mumkin, ammo uning tarixiy rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq edi geologiya va buni tushunish uchun harakat Yer tarixi o'zi.

Qadimgi davrlarda, Ksenofanlar (Miloddan avvalgi 570-480), Gerodot (Miloddan avvalgi 484–425), Eratosfen (Miloddan avvalgi 276–194) va Strabon (Miloddan avvalgi 64-miloddan avvalgi 64-yillar) dengiz organizmlarining qoldiqlari haqida yozgan, bu er bir vaqtlar suv ostida bo'lganligini ko'rsatgan. Qadimgi xitoyliklar ularni shunday deb hisoblashgan ajdar suyaklar va ularni shu kabi hujjatlashtirgan.[1] Davomida O'rta yosh, fotoalbomlar Fors tabiatshunos tomonidan muhokama qilingan Ibn Sino (nomi bilan tanilgan Avitsena Evropada) Shifolash kitobi (1027), bu toshbo'ron qiladigan suyuqliklar nazariyasini taklif qildi Saksoniya Albert XIV asrda batafsil bayon qilgan bo'lar edi. Xitoy tabiatshunosi Shen Kuo (1031-1095) nazariyasini taklif qiladi Iqlim o'zgarishi toshbo'ron qilingan bambukdan olingan dalillarga asoslanib.

Yilda erta zamonaviy Evropa, qoldiqlarni muntazam ravishda o'rganish o'zgarishlarning ajralmas qismi sifatida paydo bo'ldi tabiiy falsafa davomida sodir bo'lgan Aql yoshi.[2] O'tmishdagi qoldiqlarning tabiati va ularning hayot bilan aloqasi 17-18 asrlarda, 18-asr oxirida esa Jorj Kuvier ning haqiqati haqidagi uzoq davom etgan munozarani tugatgan edi yo'q bo'lib ketish, paleontologiyaning paydo bo'lishiga olib keladi - bilan birgalikda qiyosiy anatomiya - ilmiy intizom sifatida. Qadimiy qazilmalar to'g'risidagi bilimlarning kengayishi geologiyaning rivojlanishida ham tobora ortib borayotgan rol o'ynadi va stratigrafiya jumladan.

1822 yilda "paleontologiya" so'zi frantsuz ilmiy jurnalining muharriri tomonidan qadimgi tirik organizmlarni qoldiqlarni o'rganishga murojaat qilish uchun ishlatilgan va XIX asrning birinchi yarmida o'sish bilan geologik va paleontologik faoliyat tobora yaxshi tashkil etilgan geologik jamiyatlar va muzeylar va tobora ko'payib borayotgan professional geologlar va fotoalbom mutaxassislari. Bu Yerdagi hayot tarixi haqidagi bilimlarning tez o'sishiga va ularni aniqlash yo'lidagi rivojlanishiga yordam berdi geologik vaqt shkalasi asosan qazilma dalillarga asoslangan. Hayot tarixi haqidagi bilimlar takomillashib borar ekan, hayotning rivojlanishida qandaydir ketma-ket tartib bo'lganligi tobora ravshanlashib bordi. Bu erta evolyutsion nazariyalarni rag'batlantiradi turlarning o'zgarishi.[3] Keyin Charlz Darvin nashr etilgan Turlarning kelib chiqishi 1859 yilda paleontologiyaning asosiy yo'nalishi tushunishga o'tdi evolyutsion yo'llar, shu jumladan inson evolyutsiyasi va evolyutsion nazariya.[3]

19-asrning so'nggi yarmida paleontologik faollik juda kengaydi, ayniqsa Shimoliy Amerika.[2] Ushbu tendentsiya 20-asrda Yerning qo'shimcha hududlari muntazam ravishda qazib olinadigan kollektsiyalarga ochilishi bilan davom etdi, buni bir qator muhim kashfiyotlar ko'rsatdi. Xitoy 20-asr oxirlariga yaqin. Ko'pchilik o'tish davri qoldiqlari kashf qilindi va endi ularning barchasi qanday ekanligi haqida juda ko'p dalillar mavjud sinflar ning umurtqali hayvonlar qarindoshlardir, ularning aksariyati o'tish davri qoldiqlari shaklida.[4] 20-asrning so'nggi bir necha o'n yilliklarida yangi qiziqish paydo bo'ldi ommaviy qirilib ketish va ularning Yerdagi hayot evolyutsiyasidagi roli.[5] Shuningdek, yangitdan qiziqish paydo bo'ldi Kembriya portlashi aksariyat hayvonlar filasining tana rejalari rivojlanganligini ko'rgan. Qadimgi toshlarning topilishi Ediakaran biota va o'zgarishlar paleobiologiya Kembriyadan ancha oldingi hayot tarixi to'g'risida bilimlarni kengaytirdi.
Stratigrafiya 2 tildan olingan bo’lib, lotin tilidan stratum- qatlam: grekchadan graphio- yozmoq: qatlamni yozaman degan ma’noni anglatadi. Fan sifatida birinchilar qatorida XVII asrdan o’rganila boshlangan.
Stratigrafiya geologiyaning asosiy fundamental fanidir. Vaqt ketma-ketligi va geologik hodisalarni davriylash haqidagi tushinchalar fanning fundamental asosi hisoblanadi .
Stratigrafiya yerning cho’kindi qobig’i va alohida strukturalari tuzilishining umumiy qonunyatlarini o’rganishga imkon beradi. Stratigrafiyaning o’rganish obyekti bo’lib ajratilgan geologic kesmalar va shu kesmalarni hosil qilgan stratum qatlamlar hisoblanadi. Ularni o’rganish makondagi birlamchi o’zoro munosabatlar va hosil bo’lishdagi vaqt ketma-ketligini tiklash imkonini yaratadi.
Stratigrafiyaning asosiy vazifalari:

1. 
   Stratigrafik (bo’lish, ajratish) tabaqalash.
   
2. 
   Stratigrafik korrelasiya
   
3. 
   Umumiy (universal) uzilishga ega bo’lmagan stratigrafik va geoxronologik shkalani yaratish
   

M- 4
Mavzu: Geologik jadval. Yerdagi organik dunyo rivojlanishining asosiy bosqichlari. Tokembriya komplekslarining o’ziga xosligi va ularni o’rganish usullari.

Geoxronologik jadval- tog' jinslarining yoshini va o'simlik hamda hayvonlarning taraqqiyoti vaqtini aniqlash sohasida olimlarning uzoq vaqtlar davomida olib borgan ishlari natijasida tuzilgan jadvaldir.Geoxronologik jadvalda asosiy geologik voqealar geologik vaqt davomida relyefning taraqqiyoti, foydali qazilmalarning vujudga kelishi,shuningdek hayot taraqqiyotining asosiy boshqichlari to'g'risida eralar va davrlar bo'yicha ma'lumotlar beriladi. Yer shari taraqqiyotida 2 ta eon mavjud bo'lib bular, kriptozoy va fanerozoy eonlari hisoblanadi. Eonlar eralarga bo'linadi, eralar o'z navbatida davrlarga bo'linadi. Kriptozoy eoni ikkta eradan, ya'ni arxey, proterozoy eralariga, fanerozoy eoni esa paleozoy, mezozoy, kaynozoy eralariga bo'linadi.
Tabiiy fanlar sayyoramizdagi barcha shakllari va namoyon hayot qanday paydo bo'lganligini, albatta, topish uchun, o'zimizga va atrofimizda dunyo deb bilish insoniyatni yordam berish uchun mo'ljallangan va. eng yuqori ma'naviy kuch yaratish diniy aqidalar kirmasdan turib - Xudo, biz biologiya faoliyat yashayotgan materiyaning kelib chiqishi, gipotezasi o'rganadilar. Yerda hayot rivojlantirishning asosiy bosqichlari dunyoda uning kelib chiqishi va namoyon muammosini ochib tashlash uchun yordam beradi.


Biz zamonaviy va o'chgan, ham organizmlar, birga barcha turlari yig'ib bo'lsangiz, astronomik raqam olish - bir milliard turlari. Bu turli davrlarda yashagan olimlar, aniqlash xohladi, deb bejiz emas , Yerda hayot rivojlantirishning asosiy bosqichlarini tirik organizmlarning bu turdagi paydo etakchi, shuningdek, tabiat zamonaviy rasmlar shakllantirish. Bu fan tamoyillariga asoslangan 18-asr sistematikasi Karl Linney asoschisi hayot faqat oldindan mavjud hayot moddalar paydo mumkin, deb ta'kidlaydi "hayot, yashaymiz". Linnaeus organizmlar deb atalmish o'z-o'zidan avlod ham bir maslahat ruxsat bermadi. Germaniya biolog Ernst Haeckel bitta odamdan barcha tirik organizmlarning kelib chiqishini - birinchi bir monophyletic g'oyasini taklif. Jean-Baptiste Lamarck ham Yerda hayot rivojlantirish erta bosqichlarida sodir bo'lgan voqea qaysi yagona, bir hujayrali ajdodlardan shaklida, g'oyasini himoya qildi. Avvalambor xulosa qiladigan bo'lsak, u faraz mavjud fan, deb aytish mumkin hayotning kelib chiqishi , ikki guruhga tasniflanadi. Birinchi - abiogenic, u jonsiz tabiatning (Aleksandr Oparin, Haldane, D., S. Miller) dan yashash masala shakllantirish haqida fikr o'z ichiga oladi. Boshqalar - biogen, faqat o'z turiga ko'ra tirik mavjudot tashqi ko'rinishi g'oyasini o'z ichiga oladi (Virchow, Linnaeus, Darvin).
TOKEMBRIY — Yer tarixida birinchi geologik formasiyalar paydo bo‘lishidan kembriy sistemasi (davri) tacha o‘tgan davr. T. Yer tarixining 6/7 kismini tashkil qiluvchi vaktini va Yer po‘stining shu davrda hosil bo‘lgan qad. qatlamlarini o‘z ichiga oladi. Bu davrning geologik tarixi uzoq vaqt fanga noma’lum bo‘lib kelgan. Faqat 20-a. ning boshlaridagina Tokembriy stratigrafiyasi va geoxronologshgsini o‘rganishda radiometrik metodlar qo‘llanila boshladi. Tokembriy bizga ma’lum bo‘lgan 3500 mln. yoshga yakin qad. geologik jinslar hosil bo‘lgan davrdan to kembriy davri boshlanishiga qadar 2900 mln. yildan ortiq vaqt davom etgan. 19-a. ning 2yarmida Shim. Amerikada tarixiy geologik ma’lumotlar, jinslarning metamorfizm darajasi va b. belgilari asosida Tokembriyni arxey yoki arxeozoy va proterozoy ga bulish taklif etilgan. Ular orasidagi chegara, bundan 2500—2700 mln. yil ilgari yirik burmalanish va granitlanish davriga tug‘ri keladi. Tokembriy yotqiziqdari barcha qitalarda: Sharkiy Yevropa, Sibir, Jan. Xitoy va Hindiston, shuningdek, Shim. Amerika, Afrika, Avstraliya va Antraktidaning qad. platformalarida tarqalgan. Yuqori Tokembriy hosilalari, ko‘pincha, qad. platformalar cho‘kindi qoplamining quyi qismini tashkil qiladi. Ular, tarkibida, hatto kuchsiz metamorfizm ta’sirida yemiriluvchi glaukonit va b. minerallar saklangan, kamroq o‘zgargan jinslardan tarkib topgan. Quyi Tokembriy hosilalari gneys, migmatit, turli kristalli slaneslar, amfibolitlar, qisman jespilit, kvarsit va marmarlardan iborat. Ular qalin qatlamlarni tashkil qiladi. Bu esa, qatlamlarda quyi Tokembriyda barcha materiklarda keng tarqalgan harakatchan rivojlanish (geosinklinal)dan dalolat beradi. Quyi Tokembriy oxirida platforma tipidagi formasiyalar paydo bo‘lgan. Yuqori Tokembriy formasiyalari turiga ko‘ra, paleozoy formasiyalari turiga yaqin turadi, ular kvars qumtoshlari va kvarsitlar, gilli slaneslar va fillitlar, turli vulkanogen jinslar, stromatolitli dolomitlar va ohaktoshlardan tarkib topgan kalin qatlamlardan iborat. Tokembriyning eng oxirida molasslarga o‘xshash jinslar qatlami paydo bo‘lgan. Tokembriy yotqiziklarida fanerozoyning stratigrafik shkalasini tuzishda asos bo‘lib xizmat qiladigan skeletli hayvonlar yo‘q, shunga qaramay organik hayot izlari ko‘p. Ko‘kyashil suvo‘tlar (stromatolitlar) va bakteriyalar (onkolitlar)ning hayot mahsullari mavjud. Tokembriy qatlamlarida ilgari spora deb hisoblangan suvo‘tlardan kelib chiqqan juda mayda (50 s o‘lchamli) yumaloq tanachalar («akritarx» yoki «sferomorfid»lar) uchraydi.
M-5
Mavzu: Geologik jadval. Yerdagi organik dunyo rivojlanishining asosiy bosqichlari. Paleozoy.
Paleozoy (yoki Paleozoyik) Davr (/ˌpæl.men.əˈzoʊ.ɪk,-men.oʊ-,ˌpeɪ.lmen.ə-,-lmen.oʊ-/ pal-ee-ə-ZOH-ik, -⁠ee-oh-, pay-lee-, -⁠lee-oh-;[1][2] dan Yunoncha palaiós (λápáz), "eski" va zōḗ (ζωή), "hayot", ya'ni "qadimiy hayot"[3][4]) uchta eng qadimgi geologik davrlar ning Fenerozoy Eon. Fenerozoy eralarining eng uzoq vaqtidir 541 dan 251.902 gacha million yil oldin, va oltitaga bo'linadi geologik davrlar (kattadan yoshgacha): the Kembriy, Ordovik, Siluriya, Devoniy, Karbonli va Permian. Paleozoy eradan keyin keladi Neoproterozoy Davri Proterozoy Eon va undan keyin Mezozoy Davr.
Paleozoy davr dramatik geologik, iqlimiy va evolyutsion o'zgarishlar davri edi. Kembriy sifatida tanilgan Yer tarixidagi hayotning eng tez va keng tarqalgan xilma-xilligiga guvoh bo'ldi Kembriya portlashi, unda eng zamonaviy fitna birinchi bo'lib paydo bo'ldi. Artropodlar, mollyuskalar, baliq, amfibiyalar, sinapsidlar va diapsidlar barchasi paleozoy davrida rivojlangan. Hayot ummonda boshlangan, ammo oxir-oqibat quruqlikka o'tib ketgan va Paleozoyning oxirlarida unda organizmlarning turli shakllari hukmronlik qilgan. Ajoyib o'rmonlar ibtidoiy o'simliklar qit'alarni qoplagan bo'lib, ularning ko'plari hosil bo'lgan ko'mir to'shaklari Evropa va sharqiy Shimoliy Amerika. Davr oxiriga kelib yirik, zamonaviy diapsidlar va sinapsidlar hukmron bo'lib, birinchi zamonaviy o'simliklar (ignabargli daraxtlar ) paydo bo'ldi.
Paleozoy davri eng katta davr bilan yakunlandi yo'q bo'lib ketish hodisasi ichida Yer tarixi, Permiy-trias davridagi yo'q bo'lib ketish hodisasi. Ushbu falokat oqibatlari shu qadar dahshatli ediki, 30 million yil Mesozoy erasiga qadar quruqlikdagi hayot qayta tiklandi.[5] Dengizdagi hayotni tiklash ancha tezroq bo'lgan bo'lishi mumkin