Mавзу: Палеолит даври археологияси Режа

Саразм маданияти.
 
Зарафшон дарёсининг юқори оқимида энеолит ва 
бронза даврларида фаолият юритган маданият. Саразм ёдгорлиги Самарқанд 
шаҳридан 30 км. шарқда жойлашган ўнта кичик тепалик иборат. 
Манзилгоҳнинг энеолит (Саразм I,II) ва бронза (Саразм III, IV) даврларига оид 
тўрта босқичи қайд қилинган. 
Саразм I - мил.авв. 3500 – 3300 йй. 
Саразм II - мил.авв. 3200 – 2900 йй. 
Саразм III мил.авв. 2900 – 2700 йй. 
Саразм IV мил.авв. 2700 – 2000 йй. 
Саразм манзилгоҳининг қуйи қисмидаги биринчи ўзлаштирилган илк 
босқичига оид маданий қатламини ўрганиш натижасида аниқланган гувала ва 
пахсадан барпо қилинган уй-жой иморатлари икки ва уч хоналардан иборат 
алоҳида ҳовлиларни ташкил қилган. Таркибида ошхона ва хўжалик 
мақсадларида фойдаланилган қўшимча қурилишлари умумий ҳовлинининг 
атрофи юпқа девор билан ўраб олинган. Яшаш хоналари ичкарисида айлана 
шаклдаги ўчоқлар жойлашган. Бундай ўчоқлар Геоксур воҳасидаги 
ёдгорликларнинг Анов II босқичи оид қатламларида ҳам кўплаб учрайди.
Саразм II босқичида манзилгоҳда уй-жой иморатлари қурилиб, майдони 
анча кенгаяди. Бу босқичга оид 8 та маҳалладан ташкил топган 36 та уй-жой 
иморатларининг ўрни аниқланган. Кўчалар маҳаллаларни ўзаро ажратиб 
турган. Алоҳида оилаларга тегишли ҳовлилар яшаш, хўжалик ва эътиқод 
мақсадларида фойдаланилган хоналардан ташкил топган. Қурилишда пахса, 

---

гувала, айрим ҳолларда тўғри бурчак шаклидаги хом ғиштлардан 
фойдаланилган. Деворларнинг сирти сомон сувоқ қилинган. Айрим хоналарда 
тоат-ибодат мақсадларида фойдаланилган айлана шаклдаги ўчоқлар бўлган. 
Уй деворларининг сиртига чизилган ранг-тасвирлари намуналари ҳам 
аниқланган.
Қўлда ясалган сопол буюмларининг сиртига қизил ва қора ранг 
бўёқларда нақшлар солиш анъанаси давом этади. Икки томонлама пардоз 
қилинган сарғиш рангли таг устида солинган нақшли сопол буюмлари билан 
биргаликда нашсизлари ҳам кенг тарқалади. Шунингдек, таг қисми учли 
қилиб, ўртасида тортилган чизиқлар бўйлаб ромб шакллари туширилган сопол 
буюмлари ҳам топилган. Бу турдаги сополлар Калтаминор маданиятига оид 
ёдгорликларда учрайди.
Тошлардан урчуқбош, келитош ва бошқа буюмлар ясалган. Мисдан 
ясалган буюмлар сони ва тури анча кўпаяди. Айниқса, мис эритиш мақсадида 
фойдаланилган тигел бўлаклари маҳаллий ҳудудда жойлашган мис конларини 
ўзлаштириш ишларининг жадаллашганлигидан далолат беради. 
Зарафшоннинг юқори оқими ҳудудларида яшаган энеолит даври 
аҳолиси Жанубий Туркманистоннинг ўтроқ деҳқон жамоаси, Калтаминор ва 
Афанасьев маданиятлари аҳолиси билан ўзаро маданий алоқада бўлган.