Mavzu: ozon qatlamida sodir bo’layotgan o’zgarishlarni geoekologik oqibatlari

1.2. Ozon qatlamining paydo bo’lishi va hususiyatlari
Hozirgi kunda butun yer shariga tarqalayotgan har qanday ekologik 
muammo olamshumul hususiyatga ega bo’lib bormoqda. Masalan, Orol 
muammosi yoki Chernobldagi halokat oqibatlari sayyoramizning turli chekkalarida 
aks sado bermoqda. Chang bo’ronlari, yog’in miqdorining kamayishi, yozgi 
haroratning ko’tarilishi Orol dengizi sayozlanishining natijasidir. Butun jahon shu 

---

15 
muammolarni hal qilishga o’z xissasini qo’shishga harakat qilmoqda, chunki 
mintaqada mavjud bo’lgan har bir ―qizg’in ekologik nuqta‖ o’ta isish va 
kutilmagan joylarda o’nglab bo’lmas o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. 
Kelib chiqayotgan muammolarda insonlarning ham aybi bor. Bu 
muammolar antropogen muammolar deb ataladi, ya’ni ular inson faoliyati bilan 
bog’liqdir. Eng qo’rqinchili muammolardan biri bu achinarli natijalarga, ofatga 
olib keladigan atmosferada mavjud bo’lgan ozon qatlamining yemirilishidir. 
Hozirda sodir bo’lib turgan iqlimiy o’zgarishlar, odamlarda immunitet pasayishi, 
ko’plab kasalliklarning paydo bo’lishida sezilib turibdi va bu hali oxiri emas. 
Aytib o’tgan muammolar va ularni hal qilish yo’llari to’g’risidagi ma’lumotlarni 
zamondoshlarimizga aytib berish lozim. Ushbu risolada shu masalaning tarixi, 
ozon, uning hususiyatlari, ―ozon tuynuklari‖, ozon qatlamini himoya qilish 
bo’yicha halqaro hamjamiyatlar faoliyati va boshqa masalalar to’g’risida ma’lumot 
beramiz.Ozon gazsimon o’ziga xos hidli modda bo’lib, uning molekulasi 3 ta 
kislorod atomidan iborat. Ozon mamaqaldiroq bo’lib, chaqmoq chaqnaganda, 
laboratoriya sharoitida past elektr razryadlanishida yoki ultrabinafsha nurlarining 
kislorodga ta’siri natijasida hosil bo’ladi.
Ozon – tez parchalanuvchi moddadir. Uning molekulasi atomlarga oson 
bo’linadi. Kislorod atomi yoki kislorodning erkin radikali turli kimyoviy 
reaktsiyalarda faol oksidlovchi moddadir. Turmushda undan suv va havoni 
tozalashda, kirni oqartirishda foydalaniladi. 
Ozon kichik miqdorda (toksiklikdan 50 barobar kam) antioksidantdir, shu 
hususiyati tufayli u mikroblar, zamburug’lar va viruslarni yo’q qila oladi, tibbiyot 
va kosmetologiyada ishlatiladi. Ozon diabet, virusli gepatit, gerpes, xlamidioz va 
boshqa kasaliklarni ozonoterapiya usulida davolashda qo’llaniladi. 
Ozon hayvonlar va odamlar sog’lig’i uchun havfli bo’lib, is gaziga nisbatan 
zaharliroq hisoblanadi. U odamlarda yo’tal paydo qiladi, bosh og’rig’iga sabab 
bo’ladi, ko’zga zarar yetkazadi, nafas olishni buzadi.
Sayyoramizning havo qobig’idagi kislorod havosidan doimiy ravishda ozon 
paydo bo’lib turadi. Atmosferaning yuqori qatlamlari ozon paydo bo’lishi uchun 

---

16 
tabiiy makon hisoblanadi. Shu yerda o’tkir ultrabinafsha nurlanishi ta’sirida ikki 
atomli kislorod molekulasi parchalanadi va ajralgan atomlar uch atomli ozon 
molekulasini hosil qiladi. Bu molekula noyob hususiyatga egadir. U atrof-muhit va 
tirik organizmlar uchun zararli bo’lgan quyoshning ultrabinafsha nurlarini yutadi.
Ozon molekulalari hosil bo’lishi bilan birga ularning dissotsiatsiyasi, ya’ni 
molekulalarning yemirilishi kuzatiladi. Bu jarayon quyosh turlari ta’siri natijasida 
bo’lishi mumkin, lekin o’ziga xos ―ozon qotillari‖ ham mavjudki, ular haqida 
keyinroq so’z yuritamiz. 
Eng ko’p ozon stratosferada to’planib, u