Mavzu: O‘zbekistonning o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘li

Agrar islohotlar.

Mustaqillikning dastlabki yillarida qishloqni ustun darajada rivojlanishini ta’minlamasdan, qishloq xo‘jaligini sifat jihatidan yangi asoslarda kayta tiklamasdan turib mamlakatda iqtisodiy islohotlar samaradorligiga erishib bo‘lmas, mamlakat aholisining ko‘pchiligini tashkil kiluvchi qishloq mehnatkashlari turmushini yanada to‘kinroq qilish vazifasini bajarib bo‘lmasdi». Ayni chog‘da mamlakat iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi salmog‘i yuqori edi. SHuning uchun iqtisodiy islohotlarning hal qiluvchi bo‘g‘ini sifatida qishloq xo‘jaligida islohot o‘tkazish, uni jadal rivojlantirishga alohida e’tibor berildi. Bunga sabab O‘zbekiston aholisining 64 foizdan ko‘ppog‘ini qishloqda yashashi, ya’ni ichki mahsulotning 24 foizdan ko‘prog‘i agrar sektorga to‘g‘ri kelishi va qishloqda istiqomat qilganlarning 37 foizga yaqini qishloq xo‘jaligi bilan bandligida edi.

Mustaqillikning dastlabki qadamlaridan boshlab qabul qilingan me’yoriy xujjatlarda, xususan «Er to‘g‘risida»gi (20 iyun 1990 yil) va boshqa qonunlarda, Prezident farmonlarida qishloq xo‘jaligidagi tub islohotlarning huquqiy asoslari yaratildi²⁵. Agrar siyosatda yangicha yondashuvning amalga oshirilishi natijasida qishloq xo‘jaligidagi yuzaga kelgan tanazzulni ma’lum ma’noda to‘xtalib turish imkonini berdi. 1992 yil 224 ta davlat xo‘jaligi iqtisodiy ahvoli nochor bo‘lganligi uchun jamoa xo‘jaliklariga, ularning mulki esa jamoa mulkiga aylantirildi. 1993 yildan boshlab jamoa hamda davlat mulkiga asoslangan xo‘jaliklarning mulki shirkat mulkiga aylantirildi. 1998 yildan boshlab zararga ishlayotgan jamoa va shirkat xo‘jaliklari mustaqil fermer xo‘jaliklariga mustaqil fermer xo‘jaliklariga tanlov asosida aylantirildi²⁶.

Bugungi kunda davr talabidan kelib chiqib, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunga qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritilmoqda. Mazkur loyihada ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligining huquqiy maqomi belgilanmoqda.Unga ko‘ra, ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligi - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyati bilan birgalikda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va sotish, sanoat ishlab chiqarishi, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa faoliyat bilan shug‘ullanuvchi fermer xo‘jaligidir.

Ekin ekiladigan maydonlarda tarkibiy o‘zgarishlar qilinib, xo‘jaliklar har qanday ekin ekish sohasida mustaqil bo‘ldilar. Sug‘oriladigan erlarda g‘alla ekish kengaydi. Umumiy ekin maydonlarida donli ekinlar salmog‘i 1991-yilda 18,8% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1998-yilda 36% ga o‘sdi, natijada g‘alla etishtirish sezilarli darajada oshdi. Don ekinlari uchun ajratilgan maydonlar 1990 yildan 1998 yilgacha bo‘lgan davr mobaynida asosan paxta ekinlari maydonini qisqartirish xisobiga 1,7 barobar oshdi. Don ishlab chiqarish ikki barobardan ko‘prok oshib, 4,15 mln. tonnani tashkil qildi. Agar 1991 yilda 1,9 mln tonna don, shu jumladan 600 ming tonna bug‘doy etishtirilgan bo‘lsa, 2002-yilda 5,4 mln tonnaga yaqin don, shu jumladan 5,0 mln tonnadan ortiq bug‘doy, 2007-yilda 6,25 mln tonna g‘alla etishtirildi. Sug‘oriladigan erlarda o‘rtacha hosildorlik gektariga 48,0 sentnerni tashkil etdi. Andijon viloyatida esa rekord natijaga erishildi - har gektardan 75 sentnerdan ortiq xirmon ko‘tarildi²⁷.

Bu sohada islohotlarning yangi bosqichi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 oktyabrdagi “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5199-son Farmoni qabul qilindi. Farmonga asosan, endilikda fermer xo‘jaliklari faoliyatida tubdan o‘zgarish, ya’ni fermer xo‘jaliklarida bosqichma-bosqich ko‘p tamoqli faoliyat yo‘lga qo‘yish ishlari amalga oshiriladi. Unga ko‘ra, faqatgina qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan fermer-tadbirkorlarimiz bozor talablaridan kelib chiqib o‘zlarida qo‘shimcha yo‘nalishlarni joriy qiladi. Ushbu talabga javob bermaydigan, ko‘p tarmoqli faoliyatni yo‘lga qo‘ymagan sub’ektlar 2022 yilning 1 yanvaridan boshlab yangilik va yangilanishga intiluvchan, yangi g‘oyalar asosida ish yuritishga qobiliyatli, tadbrkorlik qilish, nafaqat o‘zining, balki butun xalqimiz dasturxonini to‘kin bo‘lishiga hissa qo‘shishga tayyor bo‘lgan shaxslar, ayniqsa yoshlarga joylarini bo‘shatib beradilar. SHuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 10 oktyabrdagi “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalari faoliyatini yanada rivojlantirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3318-son qarori bilan O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalari kengashi tashkil etilib, uning asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlaridan biri etib ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishga va har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga ko‘maklashish, ular uchun qulay ishbilarmonlik muhitini yaratishda bevosita ishtirok etishi belgilab qo‘yildi. Mazkur Farmon va qarorlarda belgilangan vazifalardan kelib chiqib, hozirda ishchi guruhi tomonidan chorvachilik, parrandachilik, asalarichilik, baliqchilik, bog‘dorchilik-uzumchilik, sabzavot polizchilik va qishloq xo‘jaligining boshqa muhim yo‘nalishlarini yanada rivojlantirish, fermer xo‘jaliklarining bu boradagi faoliyatini muvofiqlashtirish va uning samaradorligini oshirishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qarorlari loyihalari hamda har bir yo‘nalish bo‘yicha alohida er uchastkasini uzoq muddatli ijaraga olish bo‘yicha namunaviy shartnoma loyihalari ishlab chiqilmoqda²⁸.

O‘zbekiston ulkan qishloq xo‘jalik resurslariga ega mamlakat uning asosiy qishloq xo‘jalik ekinlaridan yana biri paxta hisoblanadi. 2011 yillarda butun Markaziy Osiyo mamlakatlari 2 million tonna paxta tolasi etishtirgan bo‘lsa, birgina O‘zbekiston 1 million 400 ming tonna paxta tolasi etishtirgan.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.12.2018 y. PQ-4087-son "Paxta xomashyosini etishtirishda tomchilatib sug‘orish texnologiyalaridan keng foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga oid kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 30.01.2020 y. 47-son "Ingichka tolali paxta etishtirishni samarali tashkil qilish, yangi navlarni ko‘paytirish va rag‘batlantirish mexanizmini joriy etish to‘g‘risida"gi Qarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi, Fanlar akademiyasi,  Qishloq xo‘jaligi vazirli-gi huzuridagi Qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat ta’minoti ilmiy-ishlab chiqarish markazi ingichka tolali g‘o‘za navlari genetikasi, seleksiyasi, urug‘chiligi va etishtirish agrotexnologiyalarini va ingichka tolali paxta xomashyosini tozalash uskunalarini takomillashtirish bo‘yicha davlat ilmiy dasturlari grant loyihalarini ishlab chiqishga hamda paxtachilikni rivojlantirishning yangi innovatsion ilmiy echimini topishga alohida ahamiyat qaratilmoqda²⁹.

Respublika sabzavot, meva, uzum etishtirish bo‘yicha ham salmokli o‘ringa ega. 2012 yilda O‘zbekistonda yiliga 5 million tonnaga yaqin meva sabzavot etishtirilgan bo‘lsa, 2019 yilga kelib 1,5-2 milliard dollar miqdorida meva-sabzavot mahsulotlari eksport qilinmoqda. Lekin ushbu sohada yiliga 10-15 milliard dollar mahsulot eksport qilish imkoniyati mavjud. Mahsulot tayyorlash va eksport qilishda “O‘zagroeksport” aksiyadorlik jamiyati, birjalar, agrofirmalar va ulgurji kompaniyalar katta rol o‘ynamoqda.

2005 yilda Respublikada pilla etishtirish hajmi 60 ming tonnani, 2010 yilda 70 ming tonnani tashkil qilgan. 2019 yil 31 iyul kuni Pillachilik tarmog‘ida chuqur qayta ishlashni rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risidagi Prezident qarori qabul qilinishi pillachilikni rivojlantirishda yangi bosqichni boshlab berdi.

Ushbu qarorga ko‘ra 2022 yil 1 avgustgacha pillachilik korxonalariga 8 turdagi mahsulotlarni AQSH, Evropa Ittifoqi davlatlari va Turkiyaga eksport qilishda havo va temir yo‘llari transportida tashish xarajatlarining 50 foizgacha miqdorini davlat byudjetidan kompensatsiya qilish uchun subsidiya berish, lizing asosida qishloq xo‘jaligi texnikasini xarid qilish, mineral o‘g‘itlar va boshqa material resurslarini etkazib berish bo‘yicha fermer xo‘jaliklari uchun nazarda tutilgan shartlar va tartibni pillachilik korxonalariga ham tatbiq etish, 2020 yil 1 yanvardan tut daraxtlarini g‘ayriqonuniy kesganlik, shikastlaganlik yoki yo‘q qilganlik uchun undirilgan jarimaning 50 foizi huquqbuzarlik sodir bo‘lgan hududda yangi tut ko‘chatlari ekish uchun yo‘naltirish masalalari nazarda tutilgan³⁰.

Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoev 6 sentyabr kuni 2020-2030 yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazdi. Ushbu yig‘ilishda qishloq xo‘jaligi erlarining aniq hisobini yuritish, ulardan foydalanishni takomillashtirish muhimligi qayd etildi. SHundan kelib chiqib, “Davergeodezkadastr” qo‘mitasiga 2021 yil oxiriga qadar respublikaning barcha hududlarida erni hisobga olish ishlarini yakunlash, er hisobini yuritish bo‘yicha yagona elektron bazani yaratish, sohaning eksport salohiyatini oshirish va qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish masalalariga alohida ahamiyat qaratilib, bu boradagi jahon tajribasi tahlil qilindi³¹.

SHunday qilib, iqtisodiyot tarkibidagi tub o‘zgarishlar, yangi korxonlarning bunyod etilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida samarali natijalar berdi.