Mavzu: O‘zbekistonning cho‘l tuproqlari

O‘tloqi voha(sug‘oriladigan)tuproqlari

Choʻl zonasidagi sugʻoriladigan vohalarda (Buxoro, Xorazm, Markaziy Fargʻonada, Qoraqalpogʻiston va boshqa joylarda) asosiy maydonni egallagan. Ular taqir voha, botqoq-voha tuproqlari bilan birga uchraydi. Zarafshon, Amudaryo vodiylarida yirik vohalari 2-3 ming yillardan beri mavjud. Shu muddat davomida bu yerda qalinligi 2–3 m li agroirrigatsion gorizont vujudga kelgan va tabiiy tuproqni koʻmib yuborgan. Oʻtloqi-voha allyuvial tuproqlarning agroirrigatsion gorizonti bir xil koʻkish-boʻz rangli, antropogen qoʻshimchalar aralashgan. Haydalma qatlami ancha zich. Tarkibida 1-1,3 % gumus bor. Choʻl iqlimi sharoitida va namlanish rejimiga koʻra oʻtloqi-voha tuproqlari shoʻrlanishga koʻproq moyil. Tuproq shoʻri drenaj yordamida mumtazam yuvib turiladi.[1]

Cho'l zonasi chala cho'llar zonasining Janubida joylashgan bo'lib Rossiya , RAI O'rta Osiyo va Janubly Qozog'iston Turon pasttekisligi deb ataluvchi , nihoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi . Qo'ra Araks pasttekisligining dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi . Zonaning shimolly chegarasi , g'arbda Ustyurt platosini o'z ichiga olib , Orol dengizi orqali Balxash ko'ligacha borpdi . O'zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70 % i cho'l zonasida joylashgan bo'lib , Qizilqum , Ustyurt , Malikcho'l , Shyerobod , Qarshi cho'llari va boshqa tyerritoriyalarni o'z ichiga oladi . Cho'l zonasining maydoni 130 min . ga Cho'l zonasining zonal tuproqlarlari : sur - qo'ng'ir , tusli tuproqlar , taqir va taqirli tuproqlardan iborat bo'lib , qumli cho'l tuproqlari , shamol keltirib yotqizgan qumlar ( 40 % 1 ) va sho'rhoklar ( 13 % ga yaqin ) ham keng tarqalgan . Shuningdek , cho'l zonasida sho'rtoblar , daryo sohillari va deltalarida o'tloq , o'tloq - botqoq va sho'rlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil etadi . Cho proga kelib Sur - qo'ng'ir rusli cho'l tuproqlar kelib chiqishi . Sur qo'ng'ir tusili tuproqlar uzoq yillar davomida alohida tipga ajratilmasdan , bo'z tuproqlar bilan birga qarab kelindi . Sur qo'ng'ir tusli tuproqlarning tuzilishi va xossalari o'ta quruq cho'llaming ksyerofit - efemyerni o'simliklarni ta'sirida kechadigan tuproq paydo bo'lish jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi . Klassifikasiyasi . Sur - qo'ng'ir tusli tuproqlar ikki tipchaga : karbonatli tipik sur - qo'ng'ir tusli va oz karbonatli sur qo'ng'ir tosli tuproqlarga bo'linadi . Mexanik va minyerologik tarkibl . Sur - qo'ng'ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslarga shakllanganligi sababli , ulaming mexanik tarkibi ham har xil bo'lib , tuproq qumloq va engil qumoq xillari tarqalgan . Sur - qo'ng'ir tuli tuproqlar O'rta Osiyoda keng tarqalgan bo'lib , 40,5min gektarga yaqin . Ammo sug'orib dehqonchilik qilinadigan maydonlar juda kam - 112.3 ming gektar ( tuproqlar maydoniga nisbatan 0,28 % ni tashkil etadi ) . Taqirlarning asosiy belgilari . Taqirlar profili o'ziga xos tuzilishiga ega bo'lib , yuzasining qalinligi 1-5 sm bo'lgan qattiq zich yorikli qatqoloqdan iborat.quruq holda u yirik - kovakli , juda mustahkam qovushmali va namlanganda qumli ko'pchib , deyarli suvni o'tkazmaydigan bo'lib qoladi . Taqirlarning kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud . Geologlar taqirlar qadimgi va hozirgi zamon suv ARXIV 17 O'xshashlar W Tayga - o'rmon zonasining tuproqlari , botqoq tuproqlar . O'rmon dasht va dasht zonasining qora tuproqlari

Qum va cho 7 qumli tuproqlari 0 ‘zbekistonda keng tarqalgan
boiib, ular Qizilqumda, Amudaryo, Qashqadaryo va Zarafshon
daryolarining qadimgi deltalari, Surxondaryoning tekislik va tog‘
etaklarida hamda Markaziy Farg‘onada tarqalgan.
Taqirlar va taqirli tuproqlar qadimgi allyuvial tekisliklarda,
Ustyurt platosining janubida, Amudaryo va Zarafshon daryolarining
qadimgi deltalarida, Qarshi choiining janubi - g‘arbida uchraydi.
Ushbu tuproqning gumus saqlovchi qatlami yupqa (10-12 sm) va
karbonatli, gumus miqdori kam - 0,5-0,8 %. Taqirlar esa, asosan
allyuvial va prolyuvial yotqiziqli va ularga loyli jinslar aralashgan
joylarda shakllanadi. Taqirlar yuzasi bahorgi yogin suvlari hisobiga
toiadi, yozda suvning bugianishidan qurib qotadi va issiqdan
yorilib ketadi, tarkibida gumus juda kam - 0,4-1,0 % boiadi.
О ‘tloq - taqir, taqir - о etloq tuproqlar aksariyat hollarda grunt
suvlari yer yuzasiga yaqin (2-5 m) joylarda shakllanadi (masalan,
Quyi Amudaryoning qayir - allyuvial yotqiziqlari ustida), ma’lum
darajada sho‘rlashgan boiib, gumus miqdori - 0,7-0,9 % ni tashkil etadi.
0 ‘tloq tuproqlar respublikamizning asosiy daryolarining quyi
qayiriarida mujassamlashgan boiib, gumus miqdori 2 % gacha
yetadi. Ammo, tuproq turining asosiy qismi joylarda sug'oriladigan
o‘tloq tuproqlarga aylantirilgan.
Botqoq - о 'tloq tuproqlar cho‘llardagi botqoqlar hamda qadimiy koilar o‘mida, ya’ni grunt suvlari juda yaqin (1 m) maydonlarda uchraydi.
Sho ‘rxoklar daryo vodiylari, deltalarida, tog4 etaklari va togiar
orasidagi botqoqlarda uchraydi. Ular grunt suvlari yer yuzasiga juda
yaqin (0-3 m) hamda yog4inga nisbatan bug4lanish ancha ko4p
boigan maydonlarda vujudga keladi. Grunt suvlari yer yuzasiga
yaqin bo‘lganligi tufayli suv bugianib, tuproqda tuz to‘planishidan
sho'rxoklar paydo bo‘ladi. Suv tarkibidagi mavjud xlorli, sulfatli va
natriyli tuzlar tuproqning kimyoviy tarkibini yomonlashtiradi.
Tuproq tarkibida tuzlar miqdori 3 % dan ortganda sho4rxoklar
paydo boiadi, tuproq yuzasi yupqa tuz qatlami bilan qoplanadi,
ularda gumus deyarli boimaydi.
Voha - madaniy tuproqlari (Orlov, 1937) alohida tuproq tipi
sifatida ajratilgan. U o4tloq - voha, botqoq - o4tloq, sug4oriladigan
taqir, o4tloq - taqir, sug4oriladigan o'tloq* o4tloq, o4tloq - allyuvial,
sug4oriladigan botqoq tuproqlami o4z ichiga oladi. Sug'oriladigan
botqoq tuproqlari Xorazm va Qoraqalpoq vohalarining sholipoyalarida, qolganlari esa Quyi Amudaryo va Quyi Zarafshon vohalarida asosiy tuproqlar hisoblanadi. Ularda gumus miqdori 1-2 % ni
tashkil etadi. Buxoro deltasiga yondosh hududlarda sug‘oriladigan
choi qum va och sur tuproqlar ham mavjud, gumus miqdori juda
kam — 0,5 %. Yirik (Zarafshon) daryolar sohillarida o4tloq -
allyuvial tuproqlar tarqalagn.
Sur qo4ng4ir tuproqlar tuzilmasiz va gumus kamligidan uni
o‘z!ashtirishda ko4p sarf-xarajatlami taqozo etadi. Hozir ular
tarqalgan mintaqalardan asosan qoraqoichilikda foydalaniladi.
Taqirlaming xossalari ham unchalik ijobiy emas, ammo ularda turli
agromeliorativ tadbirlarni qoilash va sug4orish tufayli o'zlashtirish
mumkin. Choi qumli tuproqlar suvni o4zidan tez o4tkazishi bois
sug‘orish qiyin, biroq grunt suvlari yer yuzasiga yaqin joylarda unga
ishlov berib turli ekinlar ekilmoqda. Ular tarqalgan hududlardan
asosan chorvachilik (qo‘ychilik)da foydalanilmoqda.

Thank you

Click here to add a subtitle