1. Баскетбол уйинининг тарихи ва ривожланиш боскичлари
Баскетбол 1891 йилда АКШнинг Массачусетс штатидаги Спрингфилд коллежининг жисмоний тарбия укитувчиси Канадали Жеймс Нейсмит томонидан «кашф» этилган. Бу уйинни яратишда Нейсмит узок, вактлардан бери кенг таркалган туп билан утказиладиган оддий уйинлар хакидаги тарихий маълумотлардан фойдаланган деб тахмин килиш мумкин.
Коллежда утказиладиган гимнастика дарсларини жонлантириш хакида топширик олган Жеймс Нейсмит ёпик хоналар учун янги уйин уйлаб чикади. У балкон панжараларига шафтоли солинадиган саватлардан иккитасини осиб куяди. Уйинда катнашувчилар уз ракибларининг саватларига футбол тупини туширишлари лозим эди. Уйинга эркаклар билан аёллар биргаликда катнашардилар. Нейсмит таклиф килган уйин биринчи кунданок студентлар орасида катта кизикиш уйготди.
Гимнастика группасида 18 киши булгани учун, улар икки командага булиниб уйнай бошладилар. Кейинчалик хар бир командадаги уйинчиларнинг сони 7 ва 5 тагача камайтирилди.
Туп саватга ташланганлиги учун бу уйин ангилис тилида (баскет - сават, бол - туп) деб атала бошланди.
Кейинги йилларда баскетбол уйини аста-секин узига хос хусусйятларга эга булган спорт турига айланди.
1892 йилда Нейсмит уйин коидаларининг 13 моддасини тузиб чикди: Яъни ула куйдагилар эди.
Тупни бир ва икки куллаб хар томонга ташлаш мумкин.
Тупни хар хил йуналиш буйича бир ёки икки кул билан уриб юбориш мумкин булган (мушт билан уруш ман этилган).
Туп билан югуришга рухсат берилмаган. Уйинчи кабул килган тупни каерда кабул килган булса шу жойдан ташлаш керак. Катта тезликда югуриб келаётган уйинчи тупни кабул килганда тухташга харакат килган баъзи бир холарда коида узилмади деб унга рухсат берилган.
Тупни факат кул бармоклари билан ушлаш мумкин булган. Елка кул остида ёки гавдани бошка кисимларида тупни ушлашга рухсат берилмаган.
Уйинчи ракибини елка билан туртиш, ушлаб колиш, кул билан уриш ёки чолишга ман этилган. Бу койидаларни бузган уйинчиларга биринчи мартабасида жарима туп эълон килинган, иккинчи маротаба такрорланган холда бу уйинчини уйиндан бутунлай чикарилган ва бу уйинчини урнига бошка уйинчи олмашиши мумкин булмаган.
Тупни мушт билан урганда, 3, 4 ва 5-пунктларни бузган холларда жарима берилган.
Саватга туп тушурган команда майдон эгаси хисобланиб, саватга тушган тупни яна шу команда уйинчилари тупри уйинга киритиш хукукига эга булган.
Туп майдондан кайси уйинчига тегиб майдондан ташкарига чикиб кетса биринчи туп кимга тегиб чикса шу уйинчи майдонга кайта кириш хукукига эга булган.
Бош хакам майдондагаи уйинни назорат килиб борган ва уйинкоидасини уч маротаба бузган уйинчини майдондан чикариш тугрисида майдондаги хакамга хабар берган.
Майдон ичидаги хакам тупни майдондаги харакатини ва майдондан ташкарига чиккан холларни, туп кайси команда уйинчиларига тегиишлиги ва уйинчиларни уйин койидаларига роя килишларини ва хисобларни боришини назорат килган.
Уйин икки кисмдан уйналиниб хар бир кисми 15 минут дакика уйналинган ва уртасида 5 минут танаффус эълон килинган.
Кайси команда уйинчилари саватга куп туп туширса шу команда голиб деб топилган. Хиссоблар тенг булган холларда команда саркордорларини келишувлари билан кушимча вакт белгиланиб биринчи майдон эгаси булгунгача уйин давом этган.
1892 йилда Жеймс Нейсмит узининг «Коидалар китоби»ни биринчи марта чоп этди. Бу китобда тупни ерга уриб юриш мумкинлиги хакида биринчи марта ёзилган эди. Шундан сунг махсус мусобакалар утказиш бошланди ва бу коидалар йилдан-йилга мукаммалаша борди. Масалан 1893 йилда биринчи марта темир халкали турли саватлар пайдо булди. Яна бир йилдан сунг тупнинг айлана узунлиги 30—32 дюйм (76,2—81,3 см)гача купайтирилди. 1895 йилда 15 фут (5 м. 25 см) масофадан бажариладиган жарима туплари киритилди.
Биринчи расмий мусобака коидалари 1894 йилда АКШ да эълон килинган эди. 1895 йилдан бошлаб АКШ да баскетбол буйича расмий мусобакалар утказила бошланди. Уйин йилдан йилга ривожлана бориб, унинг техникаси ва тактикаси вужудга келди. 1896 йилдан бошлаб тупни ерга уриб юришга рухсат берилди.
Нейсмитни катта хизмати учун 1911 йилда жисмоний тарбия устаси унвони берилди. 1939 йили Мак Гилл Университети Нейсмитга тиббий билимлар доктори унвони берилди. Нейсминт хотираси учун 1968 йили аксида баскетбол тарихини акс эттирувчи музейи очилди. Нейсмит 1861 йили тугилган ва 1939 йили Канадада вафот этган.
Баскетбол аввалига Америкадан Шарк мамлакатлари — Япония, Хитой, Филиппинга, ундан сунг Европа мамлакатлари — Чехословакия, Литва, Эстония, Латвия, Италия, Францияга ва нихоят, Жанубий Американинг айрим мамлакатларига таркалди.
Дунёдаги купгина мамлакатларда баскетболнинг кенг таркалиши натижасида 1919—31 йилларга келиб миллий баскетбол федерациялари ташкил килина бошланди.
1932 йилнинг 18 июнида Халкаро баскетбол федерацияси _(ФИБА) нинг ташкил килиниши эса бу уйиннинг янада ривожланишида катта ахамиятга эга булди. Аргентина, Греция, Италия, Латвия, Португалия, Руминия, Швейцария ва Чехословакия мамлакатлари халкаро баскетбол федерациясига биринчилар каторида аъзо булиб кирдилар. Уйин бутун дунёга тезлик билан кенг таркала бошлади..
1930 йилларда АКШ нинг Стенфорд университети командасининг «юлдузи» Хенк Луизетти баскетбол тарихида буринчи булиб тупни саватга сакраб отиш усулини куллади. Хозир эса бу усул оммавий тус олган. 1935 йилда Женевада эркаклар командалари уртасада биринчи Европа чемпионати булиб утди. Бунда Болтик буйи мамлакатларининг командалари устун келадилар. Европа чемпиони унвонига Латвия терма командаси биринчи булиб сазовор булди.
1936 йилгача туп саватга тушгандан сунг уйин майдон уртасида бахс тупини ташлаш билан давом этган булса, ундан кейин туп саватга тушгандан сунг шит ортидаги юз чизигини ташкарисидан уйинга киритиладиган булди, бу уйинни тезлигини анча оширди.
1936 йилда баскетбол биринчи марта, олимпияда, уйинлари программасига киритилди. Берлинда булиб утган XI Олимпиада уйинларининг баскетбол турнирида 21 мамлакатнинг эркаклар командалари катнашди. Аёллар уртасида биринчи Европа чемпионата 1938 йилда Римда булиб утди. Бунда Италия миллий командаси галаба козонди.
1948—1956 йилларга келиб Халкаро баскетбол федерацияси бошка халкаро спорт бирлашмалари ичида юкори уринлардан бирини эгаллади. Дунё ва Европа чемпионатлари каби катта мусобакалар энди ФИБА рахбарлиги остида ута бошладилар Халкаро мусобакаларнинг барчасига дунё мамлакатлар фаол катнаша бошладилар. 1948 йилга келиб 50 мамлакат Халкаро баскетбол федерациясига аъзо булиб кирди. Баскетбол техникаси ва тактикаси ривожлана борди. Тупни узатиш, уни ерга уриб юриш ва чалгитишларнинг янги усуллари вужудга келди. Масалан, тупни саватга бир куллаб отиш, сунгра эса, сакраганда бир куллаб отиш каби усулларнинг пайдо булиши баскетбол техникаси ва тактикасига жуда катта таъсир курсатди. Агарда илгари мусобака хисоби 20—30 очкодан ошмасдан тугайдиган булса, энди учрашув хисоби 50—60 очкога ета бошлади.
Тактикада марказий уйинчи оркали хужум уюштириш системаси эркаклар командалари уртасида вужудга келди.
1950 йилда Аргентшнада_биринчи дунё чемпионати булиб утди. Бунда мезбонлар биринчи уринни эгаллашди. Аёллар командалари учун биринчи дунё чемпионати 1953 йилда утказилди ва АКШ аёллар терма командаси жахон чемпиони унвонига сазовор булди.
Хозирда жахон чемпионати аёллар ва эркаклар командалари учун хар турт йилда. бир марта утказилиб келинмокда.
1950 йилларнинг бошида баскетбол уйинининг мусобака коидаларига куйидаги узгартиришлар киритилди:
30 секунд уйин коидаси (бунда, асосан тупни эгаллаб турган команда 30 секунд дакика ичида уни ракиб саватига отиши лозим);
30 секунд коидаси ва жарима майдончасининг кенгайтирилиши (бунда, асосан хужумчининг ракиб жарима майдончаси ичида 3-секунтдан ортик дакика туриши такикланди);
тупни ерга уриб юришни бошлашда туп баскетболчининг кулидан чиккандан сунггина таянч оёкни ердаи узишга рухсат берилди ва хоказо.
Шу йилларда баскетбол уйинининг бир куллаб туп узатиш, факат панжа харакати билан туп узатиш, чалгитиб узатиш хамда тупга карамасдан уни ерга уриб юриш, сакраганда бир ва икки куллаб саватга туп отиш каби техник усуллари такомиллашди ва кенг таркалди.
Хозирги кунда баскетбол билан бошка спорт турларига нисбатан энг куп (100 миллиондан ортик) киши шурулланмокда. Халкаро баскетбол федерациясига 157 мамлакатларнинг миллий федерациялари аъзодир. Жумладан, Европада 31, Осиёда 38; Америкада 38, Африкада 40 та, Австралия ва Океанияда 10, та баскетбол федерацияси мавжуд.
XXI Олимпиада уйинлари программасига...(76, Монреал) баскетбол буйича аеллар беллашувининг киритилиши эса аёллар уртасида баскетбол уйининг кенг ривожланишига кенг таъсир курсатди.