Mavzu: O'zbekiston respublikasida ijtimoiy ta'minot xarajatlarining tarkibi, tuzilishi, ularni moliyalshtrishda byudjetning o'rni va ahamiyati

Yoshga doir pensiya-shunday pensiyaki, u fuqaroning ma’lum yoshga yetganida, tegishli ish stajiga ega bo‘lganida tayinlanadi. Shunday qilib, yosh va staj, ya’ni ikkita shart bu tur pensiya ta’minotiga bo‘lgan huquqni belgilab beradi. Bunda boshqa holatlar muhim ahamiyatga ega emas. Yoshga doir pensiya — bu ko‘p yillik mehnatning mantiqiy samarasi hisoblanadi. Bunday pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun ishlash, xizmat qilish kerak albatta. Yoshga doir pensiya umumiy asoslarda — erkaklar 60 yoshga to‘lganlarida va kamida 25 yillik ish stajiga ega bo‘lganlarida, ayollar 55 yoshga to‘lganlarida va kamida 20 yillik ish stajiga ega bo‘lganlarida tayinlanadi.
Nogironlik pensiyasi- mehnat qilish qobiliyati yo‘qotilishi munosabati bilan belgilanadi, uning miqdori kasallikning sababi, nogironlik guruhiga va mehnat faoliyatining davomiyligi hamda o‘rtacha bir oylik ish haqiga bog‘liq bo‘ladi. Nogironlik pensiyasi nogironlik qachon boshlanganligidan qat’iy nazar: ish davridami, ishga kirgunga qadarmi, uni tugatganidan keyinmi qat’iy nazar tayinlanadi. Agar nogironlik mehnatda mayiblanish yoki kasb kasalligi sababli boshlangan bo‘lsa, u holda pensiya ishning davomiyligidan qat’iy nazar tayinlanadi. Nogironlik insonning mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan hollarda pensiya tayinlash uchun ish staji talab qilinadi, bunda ishning davomiyligi yoshga bog‘liq bo‘ladi.
Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasip- vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolariga tayinlanadi. Uning miqdori boquvchi o‘limining sababi, mehnat faoliyatining davomiyligi va ish haqiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasiga asosan fuqarolarga boquvchisidan mahrum bo‘lganlarida ijtimoiy ta’minotdan foydalanish huquqi kafolatlangan bo‘lib, turli sabablar tufayli otaonasidan yoki boquvchisidan mahrum bo‘lgan ishga yaroqsiz, qaramoqda bo‘lgan oila a’zolari ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlanishi, boquvchilari vafot etishi munosabati bilan to‘xtab qolgan daromad manbayi yashash uchun zarur bo‘lgan tirikchilik vositalarinining o‘rnini qisman bo‘lsada qoplanishi zarur. Marhumning qaramog‘ida bo‘lgan ishga yaroqsiz oila a’zolarini daromadini qoplash yo‘li esa davlat tomonidan O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonunda belgilab qo‘yilganidek, boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalari tayinlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi - bu vafot etgan marhumning birinchidan, qaramog‘ida bo‘lgan, ya’ni vafot etgan shaxsdan kun kechirishi uchun zarur bo‘lgan daromad manbayini olib turgan, ikkinchidan, ishga yaroqsiz bo‘lgan, ya’ni voyaga yetmagan yoki nogiron hisoblangan yohud pensiya ta’minoti to‘g‘risidagi Qonunning 7- moddasida ko‘rsatilgan yoshga doir pensiya olish yoshiga yetgan (erkaklar 60 yoshga; ayollar 55 yoshga yetgan, lekin zarur mehnat stajiga ega bo‘lmagan) shaxslarga marhumning ish staji va o‘rtacha oyli ish haqini hisobga olib, beriladigan oylik to‘lovlardir. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati xususiyatlaridan biri yordamga muhtoj bo‘lgan fuqarolarni turli moddiy ta’minlash yo‘llari bilan yashash sharoitlarini yaxshilash va turli ijtimoiy larzalardan muhofaza qilishdir. Shunday muhofaza choralaridan biri boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini belgilash hisoblanadi.Boquvchisini yo’qotganlarni moddiy jihatdan taminlash ularga yordam ko’rsatish qonuiy belgilab qo’yolgan.
Vaqtincha mexnatga qobilyatsizlik qo`yidagi davrlarga to`g`ri kelganda nafaqa to`lanmaydi:

• 
  Ish xaqi saqlanmagan ta`til:
  
• 
  bolani parvarishlash bo`yicha ta`til;
  
• 
  ish vaqtincha tuxtatilganda;
  
• 
  xodim ishdan (lavozimidan) chetlashtirilib, ish xaqi to`lashto`xtatilib qo`yilganligi sababli ishlamagan;
  
• 
  xarbiy o`quv yoki tekshiruv yig`ini;
  
• 
  ishlab chiqarishdan ajralmagan xolda o`quv yurtlarida tahsil olishmunosabati bilan berilgan qo`shimcha ta`til.
  

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshidagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi pensiya ta’minot tizimidagi boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha majburiy badallar, ajratmalar va to‘lovlarning to‘liq yig‘ilishini ta’minlash, aholini davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy himoya qilish choratadbirlarini o‘z vaqtida mablag‘ bilan ta’minlash uchun tashkil qilingan. Bu jamg‘armaning asosiy vazifasi pensiya va nafaqalarni to‘lash uchun mo‘ljallangan mablag‘larni yig‘ish, to‘plashdan hamda o‘z vaqtida to‘lov uchun mablag‘ ajratish va to‘g‘ri sarflashdan iborat. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining asosiy vazifasi bo‘lib fuqarolarning davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy ta’minotga, ijtimoiy sug‘urtaga bo‘lgan huquqlarini jamg‘armaga o‘tkazilayotgan majburiy ajratmalar, badallar hisobiga amalga oshirish hamda pensiya va nafaqalar uchun sarflanadigan mablag‘laridan maqsadli foydalanilayotganligini nazorat qilishdir. O‘z huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisod, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat va boshqa sohalardagi fuqarolarning qonuniy manfaatlarini birgalikda ro‘yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-istaklarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmalar jamoat organlari hisoblanadi.
Kasaba uyushmalari O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini va manfaatlarini himoya qilish maqsadida tuzilgan jamoat tashkiloti bo‘lib, fuqarolarning mehnat qilish huquqlari, sog‘liqni saqlash, uy-joy va turmush darajalarini yaxshilash va himoya qilish tadbirlari bilan shug‘ullanadi. O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalari Federatsiyasi va uning joylardagi quyi organlari ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy himoya sohasida asosiy o‘rinni egallaydi. Kasaba uyushmalar ijtimoiy ta’minot huquqi sohasini boshqarishda fuqarolarning o‘zlari qatnashuvi tamoyiliga asoslangan holda keng xalq ommasi nomidan pensiya va nafaqalarni tayinlash, fuqarolarni mehnat qilishga doir huquqlarini himoyalash, ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohasida mehnat va ijtimoiy muhofaza organlari bilan birgalikda ish olib boradilar. O‘zbekiston Respublikasida kasaba uyushmalar faoliyatiga jiddiy e’tibor beriladi, kasaba uyushmalari sanatoriya va kurortlar tizimiga ega bo‘lib, mehnatkashlarning salomatliklarini tiklash uchun yo‘llanmalarni taqsimlaydi, mehnat qonunlarini bajarilishini nazorat qiladi.

1.3. O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalashning huquqiy kafolati.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 13-yanvardagi «Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida»gi farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining 1999 -yil 7-dekabrdagi «2000- 2005-yillarda yolg‘iz keksalarning, pensionerlar va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar Dasturi to‘g‘risida»gi qarori va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006- yil 7-sentabrdagi 459-sonli qarori bilan tasdiqlangan «2007-2010- yillarda yolg‘iz keksalar va nogironlarni aniq ijtimoiy muhofaza qilish va ularga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni yanada kuchaytirish choratadbirlari» Dasturi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida», 2009-yil 30-dekabrda PF-4161-son Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Perizentining 2009-yil 30-dekabirdagi «O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining tashkiliy tuzilmasini shakllantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Vazirining 2010-yil 12-fevralidagi 22- sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan «Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlarining namunaviy Nizomi» yuqoridagi so‘zlarning yorqin dalilidir.
Ushbu farmon va qarorlar aholini ijtimoiy himoya qilishda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini rolini oshirish, ijtimoiy muhofazaning muayyan shaxsga yo‘naltirilganligini ta’minlashda ularning ma’suliyatini yanada kuchaytirish maqsadida qabul qilingan. Aholini muhofaza qilishning aniq shaxsga qaratilishini yaxshilash uchun turar joy muassasalari bolali oilalarga nafaqalar hamda yolg‘iz o‘zgalar parvarishiga muhtoj pensionerlarni asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalalarini o‘z zimmasiga olgan bo‘lsa, yolg‘iz keksalarni, pensioner va nogironlarni ijtimoiy ta’minot va uy joy maishiy sharoitlarni yaxshilash yuzasidan ehtiyojlarni qondirish masalalarini hal qilish uchun homiylar mabla‘larini jalb qilish zarurligi belgilandi. O’zbekiston Respublikasi prezdentining 2007-yil 19-martdagi PF-3864 sonli farmoni”Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanadatakomillashtirish va mustahkamlashga oid chora tadbirlar to’grisida. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi davlatimizning kuchli ijtimoiy himoya siyosatiga amal qilgan holda, «O‘zbekiston Respublikasi aholisining 2010-yilgacha davrga mo‘ljallangan ijtimoiy himoyasi yagona tizimini yaratish konsepsiyasi»ni ishlab chiqdi. Bu konsepsiyada davlatning ijtimoiy siyosatini amalg oshirish uchun yagona yo‘l ishlab chiqish va turli davlat idoralari va jamoat tashkilotlarini kuchlarini birlashtirish lozimligi ta’kidlab o‘tilgan. Unda ijtimoiy himoyaning mavjud usullarini, ularni moliyaviy ta’minlash manbalarini tubdan o‘zgartirish, bu muammolarni faqat davlat mablag‘lari hisobiga hal qilmay, balki xayriya va jamoat mablag‘larini ham jalb qilish zarurligi kabi qoidalar asosiy o‘rin olgan. Aholini ijtimoiy himoyalash masalalari ijtimoiy ta’minot organlari bilan birga Mehnat, Moliya, Sog‘liqni saqlash, Aloqa vazirliklari, Pensiya Jamg‘armasiga hamda jamoat tashkilotlari bo‘lgan Ko‘zi ojizlar,
Kar-soqovlar, Nogironlar, Qizil Yarimoy jamiyatlari, «Mehribonlik», «Bolalar», «Navro‘z», «Sog‘lom avlod uchun» kabi xayriya jamg‘armalariga ham yuklatilgandir. Hozirgi sharoitda aholining ijtimoiy himoya turlari kengayib, uning qo‘llanish asoslarini tubdan o‘zgartirish talab qilinayotgan bir paytda xizmat ko‘rsatilayotgan aholi soni va sarflanayotgan mablag‘ miqdori jihatidan pensiya ta’minoti aholini ijtimoiy himoyalashda asosiy o‘rinni egallaydi. 1993-yil 3-sentabrda Oliy Majlis tomonidan O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi
Qonuni qabul qilinib, 1994-yil 1-iyuldan respublika hududida kuchga kirdi. Qonunga asosan, faqat ish staji mavjud bo‘lgan shaxslargagina pensiyalar tayinlanishi belgilangan. Bu pensiyalar yoshga doir, nogironlik va boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalaridir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentimiz Prezidenti I.A.Karimov o‘zining Oliy Majlisda so‘zlagan nutqida kelgusida ijtimoiy himoyani aniq toifa kishilariga qaratilishini kuchaytirish kerakligi haqida gapirib o‘tdi. Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, ijtimoiy ta’minot tizimida qo‘llanilayotgan hozirgi qonunlarimizni ham qaytadan ishlab chiqish zaruriyati tug‘ildi. O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonunda belgilangan pensiya yoshi Xalqaro Mehnat Tashkilotining «Nogironlik, qarilik va boquvchisini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar to‘g‘risida»gi Konvensiyada ko‘zda tutilganidan 5 va 10 yil kamdir. Bundan tashqari ish sharoiti zararli va og‘ir bo‘lgan xodimlar,teatr, sirk va boshqa tomosha muassasalarining artistlari, aviatsiya, maorif, sog‘liqni saqlash, qishloq xo‘jaligi, urush nogironlari, ko‘p bolali onalar va boshqa ayrim toifaga tegishli fuqarolar yoshga doir pensiyani bundan ham ilgariroq olish huquqiga ega bo‘ladilar.
Ijtimoiy soha xarajatlari ichi yuqori ko’rsatkichni ta’lim sohasi tashkil etib,bu borada amalga oshirilgan ishlarga to’xtaladigan bo’lsak kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida O`zbekistonda rejali asosda umumiy va o`rta-maxsus ta`limini rivojlantirish bo`yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda o`quvchi va talabalarning asosiy o`quv dasturlarini sifatli va to`laqonli o`zlashtirishlari uchun umummilliy miqyosda umumiy o`rta ta`limni to`la hajmda o`quvchilarga berilishini ta`minlash lozim.
Xalq xo`jaligi tarmoqlarining jadal rivojlanishi va yangi ishlab-chiqarish texnologiyalarini tadbiq etish, yuqori darajada malakali mutaxassislarni tayyorlashni talab etadi va buni ta`lim tizimining barcha darajalarida, ayniqsa boshlang`ich, fundamental tayyorgarlik darajasida yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tadbiq etmasdan turib amalga oshirish mumkin emas. Shu bilan birga, muhim ahamiyatga molik bo`lgan omillardan yana biri, bu maktablarni Davlat ta`lim standartlariga javob beruvchi zamonaviy o`quv va laboratoriya jihozlari, kompyuter texnikalari va o`quv-metodik qo`llanmalari bilan ta`minlanishidir.
Davlatimiz rahbari o`z ma`ruzalarida aynan mavjud umumta`lim maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va uni rivojlantirish zarurligi to`g`risida ko`satmalar berdi. Shu bilan birga shuni ta`kidlab o`tish lozimki, ayrim maktablar rekonstruksiya va kapital ta`mirlashga o`ta muhtoj, ba`zi birlari esa umuman yaroqsiz holatga kelib qolgan, undan tashqari bir qism maktablarning moddiy texnika bazasi o`ta past darajada. Agar bu yo`nalishda qisqa muddatlar ichida davlat va jamoatchilik tomonidan paysalga solinmay keskin choralar ko`rilmasa, kutilgan ijobiy natijalarni olish shubhali bo`lib qoladi.
Qo`yilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida Respublikamiz Hukumati tomonidan mavjud maktablarning binolarini sifat nuqtai-nazardan qayta ko`rib chiqish, ularning moddiy texnik bazasini mustahkamlash va zamonaviy o`quv-laboratoriya jihozlari bilan ta`minlash, o`quv va o`quv-uslubiy adabiyotlar bilan to`ldirish bilan bog`liq masalalarni moliyalashtirishning aniq manbalarini belgilagan holda bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Jamg`arma mablag`laridan qat’iy maqsadli (yo`nalishlar bo`yicha) va samarali foydalanilishini ta’minlash.
Hukumat qarori bilan Jamg`armaning ijro etuvchi direksiyasiga rahbarlik qilish O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirining ijtimoiy masalalarga mutasaddi o`rinbosari zimmasiga yuklatilgan.
Hukumat qabul qilgan qarorlarning muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, korxona va tashkilotlarning dasturni moliyalashtirishga yo`naltirgan mablag`lari daromad (foyda) solig`idan ozod etiladilar. Jamg`armaga tushirilgan mablag`lar maqsadli yo`nalishda u yoki bu maktabning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash yoki mukammal rekonstruksiya qilish va ta’mirlashga yo`naltiriladi. Shuni qayd etish lozimki, umumta’lim maktablari tomonidan Vazirlar Mahkamasining "budjet tashkilotlarini mablag` bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to`g`risida" 1999 yil 3 sentabrdagi 414-son qaroriga muvofiq tashkil etilgan budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg`armalari mablag`laridan Maktab ta’limini rivojlantirish dasturini amalga oshirish uchun foydalanishga ruxsat etilgan. Mustaqillik yillarida ta’lim tizimini tubdan modernizatsiya qilish imkonini bergan Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga tatbiq etish mamlakatimizni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim yo‘nalishiga aylandi. 12 yillik majburiy ta’limga o‘tish, 1,5 mingdan ortiq kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarni barpo etish iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan mutaxassisliklar bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlamoqda.
Har qanday ijtimoiy muhofaza ijtimoiy kafolatlar asosiga quruladi. Ular
ham muayyan tizimdan iboratdir. Kafolatlar quyidagilarni amalga oshirishi lozim:

• 
  ish kuchi bozorini uning talab va taklif o'rtasida vujudga keladiganziddiyatlarni yumshatish orqali tartibga solishi;
  
• 
  mehnatga qobiliyatli barcha jamiyat a'zolarining ish bilan band bo'lishigako'maklashmog'i (hech kim o'z xohishiga zid o'laroq ishsiz qolishi mumkin emas);
  
• 
  mehnatga qobiliyatli barcha aholi qatlamlariga tayanishi, ayniqsa ishgamuhtojlarga e'tiborni qaratishi lozim.
  

· Ijtimoiy nafaqalarning turli ko’rinishlari aholini ijtimoiy himoyalashda muhim o’rinni egalaydi. Ijtimoiy nafaqalar homiladorlik va tug’ish, farzand tug’ilganda,bola parvarishida va boshqa holatlar bo’yicha vaqtinchalik mehnat qobilyatini yo’qotganlik uchun nafaqalardan iborat bo’lishi mumkin.
· Bu nafaqaning minimal darajasi barcha holatlarda minimal ish haqining 90% miqdorida belgilanishi mumkin
· Vaqtinchalik mehnat qobilyatini yo’qotish, ish vaqtida shikaslanish kabi holatlada ish stajiga etibor berilmay, ish haqining 100% miqdorida to’lanadi.
· Ijtimoiy sug’urta qilinuvchi ayollarga,korxonalari tugaganligi munosabati bilan ishsiz deb topilgandan so’ng 12 oy davomida o’rtacha oylik miqdorida
· Boshlang’ich, o’rta oliy o’quv yurtlaridan so’ng kasbiy bilim beruvchi ta’lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotgan ayollarga stipendiya miqdorida
· Bundan tashqari bola parvarishi bo’yicha har bir oylik nafaqalar ish haqining minimal darajasi miqdorida bolalar soniga bog’liq bo’lmagan holda beriladi va bolaning voyaga yetgunga qadar beriladi.
So’ngi yillarda ish haqi, pensiya, stipendiya va nafaqalar miqdorini oshirish,jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavkalarini kamaytirish,inflatsiya darajasini pasaytirish bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida aholining yalpi va real daromadlari sezilarli darajada oshdi,uning xarid qobilyati barqaror sur’atda o’sib bormoqda.
Ijtimoiy ta'minot quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshiriladi: davlat ijtimoiy sug'urtasi, respublika byudjeti mablag'lari, mahalliy byudjetlar mablag'lari. Iqtisodiyotni isloh qilish davrida ijtimoiy ta'minotning jamoat tashkilotlari va xususiy shaxslar faoliyati bilan bog'liq shakllari rivoj topadi. Aholini ijtimoiy muhofazalashni bir vaqtning o'zida amal qiladigan va bir-birini to'ldiruvchi quyidagi to'rtta tizimga ajratish mumkin: davlat ijtimoiy ta'minoti, davlat ijtimoiy sug'urtasi; jamoa ijtimoiy sug'urtasi va shaxsiy sug'urta.
Davlat ijtimoiy ta'minoti – aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga pulli nafaqalar vositasida ko'rsatiladigan yordamdir. Soliqlar va boshqa byudjet tushumlari hisobiga moliyalanadigan bu yordam ularga belgilangan minimal turmush darajasini kafolatlaydi. Nafaqa huquqiy kategoriya sifatida fuqarolarga yoki oilaga davlat ijtimoiy sug‘urtasi manbalari, davlat Byudjeti hamda boshqa maxsus manbalardan pul shaklida, muntazam ravishda yoki bir marta ko‘rsatadigan ijtimoiy yordamdan iborat bo‘lib, pensiyalardan farq qiladi va odatda, yordam xususiyatiga ega bo‘ladi hamda fuqaro turmush kechirisining asosiy manbayi bo‘lib hisoblanmaydi. Pensiyalarga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar pul shaklida berilishi, qaytarib olinmaslik sharti bilan tekinga berilishi kabilar nafaqalarga ham xosdir. Pensiyalardan farqli o‘laroq, nafaqalar vaqtinchalik xususiyatga ega. Ular turmush darajasini ta’minlashning qo‘shimcha manbayi bo‘lib sanaladi va nafaqalar tayinlanishida nafaqa oluvchining avvalgi faoliyati va mehnat staji unchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Nafaqalar manbalariga ko‘ra:
— byudjetdan tashqari pensiya Jamg‘armasi hisobidan to‘lanadigan nafaqalar;
— davlat va mahalliy byudjet mablag‘laridan to‘lanadigan nafaqalar;
— aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Jamg‘arma hisobidan to‘lanadigan nafaqa;
— boshqa manbalardan to‘lanadigan nafaqalarga bo‘linadi.
Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlanishi nafaqa olishga talabgor fuqaroning (yoki uni oila a’zosini) mehnat faoliyati bilan, unig uchun ish beruvchilar tomonidan yoki bevosita o‘zi tomonidan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ijtimoiy sug‘urtasi o‘z vaqtida, to‘liq va muntazam ravishda to‘lab berilganligi bilan bog‘liq qilib qo‘yilgan. Ya’ni, ijtimoiy sug‘urta badallari to‘lanmaydigan ish faoliyati bilan shug‘ullanish yoki sug‘urta badallarini muntazam to‘lanmaganligi odatda ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalar olish huquqi paydo bo‘lmasligiga sabab bo‘ladi. «Sug‘urta badallari to‘lanmagan bo‘lsa nafaqa ham tayinlanmaydi» degan tamoyil amal qiladi.
Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar ijtimoiy sug‘urta qilingan xodimlarga, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘zda tutilgan hollarda boshqa fuqarolarga ham beriladi. Umumiy qoidaga ko‘ra xodim ish beruvchi bilan mehnat munosabatlarida (sinov davrida ham) bo‘lgan davrda unga nafaqa olish huquqi paydo bo‘lsa beriladi. Ayrim hollarda ishdan bo‘shagan xodimlarga ham nafaqa tayinlanishi mumkin. «Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomning 1-bandiga ko‘ra, byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha quyidagi nafaqalar beriladi:

1. 
   vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik uchun;
   
2. 
   homiladorlik va tug‘ish uchun;
   
   4. 
      bola tug‘ilgani uchun;
      
   5. 
      qo‘shimcha dam olish kuni uchun;
      
   6. 
      dafn etish marosimi uchun nafaqalar.
      

Davlat ijtimoiy sug'urtasi zarur turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy bo'lib, ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug'urta badallari, davlat tomonidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobiga moliyalalashtiriladi.
Ishlaydigan onalarga bola ikki yoshga to‘lgunga qadar unga qarab turganlik uchun oylik nafaqa to‘lash va tayinlash tartibi. Bola ikki yoshga to‘lgunga qadar unga qarab turganlik uchun oylik nafaqa to‘lash va tayinlashning huquqiy asosi bo‘lib, 2002-yil 14-martda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yhatga olingan «Ishlaydigan onalarga bola ikki yoshga yetgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi va «Ishlamaydigan onalarga bola ikki yoshga yetgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomlar hisoblanadi. Ushbu Nizomlarga muvofiq, bolaga qarab turganlik nafaqasi qoidaga ko‘ra onaga, ona bo‘lmagan hollarda otaga, farzandlikka olganga, homiyga yoki farzandlikka olgan boshqa qarindoshlarga (ona o‘rniga o‘tuvchi) bola 2 yoshga to‘lgunga qadar tayinlanadi va to‘lanadi. «Ishlaydigan onalarga bola ikki yoshga yetgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq, bolaga qarab turganlik nafaqasi ikki yoshga yetmagan bolalar sonidan qat’iy nazar, faqat 1 ta bola uchun oy sayin to‘lanadi. Bunday nafaqa O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam oylik ish haqining 200 foizi miqdorida to‘lanadi. Bunda nafaqa eng kichik bola ikki yoshga yetguncha beriladi. Bolaga qarab turganlik nafaqasi bola tug‘ilgan oyning keyingi oyidan bola ikki yoshga to‘lgan oygacha to‘lanadi. Ishlaydigan (byudjet hisobidan ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o‘qiyotgan) onalarga bolaga qarab turganlik nafaqasi ish (o‘qiyotgan) joyidagi korxona, muassasa, tashkilot tomonidan tayinlanadi. Byudjet hisobidagi korxona, muassasa, tashkilotlarda ishlovchi ayollarga, shu jumladan, davlat granti asosida ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotgan onalarga bu nafaqa davlat byudjeti hisobidan to‘lanadi. Nodavlat korxona, tashkilotlarda ishlovchilarga ushbu korxona mablag‘laridan bolaga qarab turganlik nafaqasi to‘lanadi.
Jamoa sug'urtasi yetarli turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy yoki ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Bunda ish beruvchilar va yollanganning sug'urta badallari to'lov manbalari bo'lib xizmat qiladi. Shaxsiy sug'urta farovonlikning yuqori darajasini kafolatlaydi. U ixtiyoriy ravishda, fuqarolarning sug'urta badallari hisobiga amalga oshiriladi.
Birinchi ikki quyi tizimning asosiy tamoyili – birdamlik, uchinchisiniki subsidiyalash, turtinchi, ya'ni shaxsiy sug'urtaniki esa, mutanosiblik tamoyilidir. Birdamlik tamoyili yordamning muhtojlik darajasiga qarab, fuqaro to'lagan soliqlar va sug'urta badallari miqdorini hisobga olmasdan taqsimlanishini ko'zda tutadi. Subsidiyalash tamoyilida esa, muhtojlik darajasiga qarab, ammo badallar miqdori va mos ravishda to'lovlar miqdorini hisobga olgan holda yordam ko'rsatiladi. Mutanosiblik tamoyili to'langan sug'urta badallariga mutanosib miqdorda yordam ko'rsatishni ko'zda tutadi. Yuqorida qayd etilganlardan tashqari ijtimoiy himoyaning yana bir necha tamoyillari qo'llanadi:

• 
  umumiylik;
  
• 
  ochiqlik;
  
• 
  ko'ptomonlamalik;
  
• 
  ta'minot turlarining turfa xilligi;
  
• 
  muvofiqlik (ya'ni ijtimoiy yordam miqdorining iqtisodiy taraqqiyotdarajasiga mosligi).
  

Birinchi ikki tizim o'zaro bog'liq va bir-birini to'ldiradi. Davlat ijtimoiy ta'minoti va sug'urtasining quyidagi turlari mavjud:

• 
  davlat ijtimoiy sug'urtasi bo'yicha nafaqalar va boshqa ijtimoiy nafaqalar;
  
• 
  davlat pensiya ta'minoti;
  
• 
  uy-internatlarda keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga qarash vaxizmat ko'rsatish;
  
• 
  nogironlarni protez-ortopedik buyumlar va harakatlanish vositalari bilanta'minlash;
  
• 
  bolalar uylari, internatlar va boshqa muassasalarda bolalarga qarash vaularni tarbiyalash;
  
• 
  nogironlarni ishlab chiqarish va kasbiy reabilitatsiya qilish;• aholini sanatoriya-kurortlar va dori-darmonlar bilan ta'minlash;
  
• 
  uylarda ijtimoiy xizmat ko'rsatish va boshqalar.
  

To'la ma'noda olganda, ijtimoiy muhofaza quyidagi yo'nalishlarni qamrab oladi:

• 
  jamiyat a'zolariga kun kechirish uchun zarur narsalarning eng kammiqdorini ta'minlash va muhtojlarga moddiy yordam ko'rsatish, turmush darajasini pasaytirish omillaridan muhofaza qilish;
  
• 
  fuqarolarning o'zlari uchun qonunga zid kelmaydigan har qanday yo'llarbilan tirikchilik vositalarini hech bir to'siqsiz ishlab topishlari uchun imkon beradigan shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  fuqarolarning ta'lim, tibbiy yordam va shu kabilarga bo'lgan ehtiyojlariniqondirishni ta'minlaydigan shart-sharoitlar yaratish, bunda jamiyat imkoniyatlari va o'ziga xos milliy-tarixiy xususiyatlarni hisobga olish;
  
• 
  yollanib ishlayotganlarga qulay sharoitlarni ta'minlash, ularni sanoatishlab chiqarishining salbiy ta'sir ko'rsatishidan muhofaza qilish;
  
• 
  jamiyat a'zolarining ekologik xavsizligini ta'minlash;
  
• 
  fuqarolarni jinoiy hamlalardan himoya qilish;
  
• 
  huquqiy, demokratik davlat tamoyillariga mos keluvchi fuqarolik vasiyosiy huquqlar hamda erkinliklarni muhofaza qilish;
  
• 
  ijtimoiy va millatlararo nizolarga barham beruvchi shart-sharoitlaryaratish;
  
• 
  siyosiy ta'qib va ma'muriy zo'ravonlikdan muhofaza qilish;
  
• 
  ma'naviy hayot erkinligini ta'minlash, mafkuraviy tazyiqlardan muhofazaqilish;
  
• 
  umuman, jamiyatda, ayrim yacheykalar va tarkibiy bo'linmalarda qulaypsixologik iqlim yaratish, psixologik tazyiq o'tkazishdan muhofaza qilish.
  

XX asrda an'anaviy kapitalistik jamiyat haqiqatda o'zgarib, yangi ijtimoiy-iqtisodiy tizimga ijtimoiy yo'naltirilgan bozor xo'jaligiga aylandi, ham umuman jamiyatni, ham xo'jalik organizmining tarkibiy tuzilmalarini qamrab oladigan qudratli ijtimoiy muhofaza tizimlari qaror topmoqda, ular korxonalar va firmalar, aksionerlar jamiyatlari, kooperativlar, mehnat tashkilotlari va hokazolardir. Hozirgi vaqtda g’arbda fuqarolarni ijtimoiy muhofaza qilishning amerikacha, yevropacha, yaponcha va hokazo andozalari mavjud bo'lib, ular doirasida yana o'ziga xos ko'rinishlari ham faoliyat ko'rsatmoqda. Bu andozalarning umumiy xususiyatlari bilan bir qatorda o'ziga xos umumiy belgilari va milliy jihatlari ham mavjuddir.
O'zbekistonda mustaqillikning dastlabki yilaridan boshlab iqtisodiy islohotlarning o'ziga mos yo'li tanlandi. O'tish davri jarayonlari Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov olg'a surgan beshta asosiy tamoyillaridan biri: «xalq turmush darajasining izchil va barqaror o'sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy muhofaza qilishni ifoda etadi".
Ijtimoiy muhofazaning ijtimoiy-iqtisodiy munosabat sifatidagi mohiyati jamiyat va aholi o'rtasidagi muhtojlik hollarida yordam, qariyalarga ko'maklashish, sog'liqni saqlash, ijtimoiy ahvol, hayotiy zaruriy vositalar bilan ta'minlash bilan bog'liq munosabatlardan iborat.
Ijtimoiy muhofazaning iqtisodiy negizini moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi. Taqsimotchilik munosabatlari natijasida jamiyatning oldiga qo'yilgan bosh maqsadga muvofiq yalpi milliy mahsulotning muayyan qismi aholi ijtimoiy muhofazasiga sarflanadi. Ijtimoiy muhofaza fondining aksariyat qismi taqsimotchilik jarayonida davlat byudjetida shakllanadi. Uning to'planish mexanizmi soliqlar va maqsadli jamg'armalardir. Mamlakatimizda davom etayotgan va bozor iqtisodiyotini qaror toptirishga qaratilgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar umuman, fuqarolarning samarali ijtimoiy muhofaza qilishni, xususan, korxonalar xodimlarini muhofaza qilishni nihoyatda muhim vazifalardan biriga aylantirdi. Bir tomondan, bu o'zgarishlar fuqarolarning ijtimoiy muhofazalanishini kuchaytiradi, ikkinchi tomondan esa, inson faoliyatining ayrim muhim tomonlarida ijtimoiy muhofaza qilish bo'yicha ko'proq kuch-g'ayrat sarflanishini: ishsizlikdan, pulning qadrsizlanishidan, fuqarolarning birmuncha qismi moddiy tomondan ta'min etilmaganidan va shu kabilardan muhofaza qilishni talab etadi.

Xulosa va takliflar

Ushbu bitiruv malakviy ishini o’rganib tahlil qilish jarayonida davlat byudjetining ijtimoiy-madaniy soha xarajatlarini moliyalashtirish tartibi va unining byudjet mablag’larida tutgan o’rni atroflicha o’rganib yillar davomida mamlakatimizda kuchli ijtimoiy himoya davlat dasturi asosida ish olib borilayotganligini guvohi bo’ldim. Xorijiy mamlaktlar misolida bu ko’rsatkich juda ham past. Ijtimoiy soha xarajatlari yillar davomida o’sib aholi farovonligini oshirmoqda.
Davlatning ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’naltirilgan xarajatlari jamiyatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam beradi , chunki davlat amalga oshirayotgan, aholining hamma qatlamlari manfaatlariga dahldor bo’lgan iqtisodiy faoliyat natijalari ijtimoiy soha orqali ro’yobga chiqadi. Ayniqsa, aholining kam ta’minlangan va kam himoyalangan qismi -qariyalarga, nogironlar, bolalarga, ayollarga ijtimoiy yordam berish va ularga yaxshi turmush sharoitni yaratish bir tizimidan ikkinchi tizimga og’riqsiz o’tishga, fuqarolarda o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarga bo’lgan ishonchni kuchaytirishga imkon beradi.Ijtimoiy soha xarajatlari ichida ta’lim yuqori ulushni tashki etib 2012-yil bu ko’rsatkich jami xarajatlarga nisbatan 34 foizni tashkil qilgan.
Bizning fikrimizcha, kasallik darajasini etiborga olgan holda, kunduzgi statsionarlarni kengaytirish bilan shifoxonalarda o’rin kunlarini qisqartirishga erishish va iqtisod qilingan mablag’larni tibbiy xizmat sifatini oshirishga sarflash maqsadga muvofiq bo’ladi.Kelgusi moliya yiliga byudjetdan ajratiladigan mablag’lar olishga buyurtmalarni berishda sog’liqni saqlash xarajatlari tarkibida ushbu muassasalarning salmog’ini oshirish kerak bo’ladi, bunda davlat byudjeti mablag’larini ishlatish samaradorligi oshadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «O‘zbekiston»,
2008- y.

2. 
   Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashrish yo‘lida.T., «O‘zbekiston», 2005- y.
   
3. 
   Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat. T., «O‘zbekiston», 2005- y.
   
4. 
   Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirishva yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T., «Xalq so‘zi», 2005- yil 29- yanvar.
   
5. 
   Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Asosiy maqsadimiz - yurtimizda erkin va obod, farovonhayot barpo etish yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirishdir. T., O‘zbekiston, 2007- yil.
   
6. 
   Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir. Xalq so‘zi. 2008 yil 8fevral.
   
7. 
   Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston
   

sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. T., O‘zbekiston, 2009.

2. 
   O'zbekiston Konstituciyasi - biz uchun demokratik taraqqiyot yo'lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustaxkam poydevordir. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning O'zbekiston Respublikasi Konstituciyasi qabul qilinganining 17 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi // Xalq so'zi, 2009 yil 6 dekabr.
   
3. 
   “O'zbekiston Respublikasining 2010 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 22 dekabr PF-1245 sonli Qarori.
   
4. 
   “O'zbekiston Respublikasining 2011- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010- yil PF-1449- sonli Qarori.
   
5. 
   “O'zbekiston Respublikasining 2012- yilgi asosiy makroiqtisodiyko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011- yil 31- dekabr PF-1675 - sonli Qarori.
   
6. 
   “O'zbekiston Respublikasining 2013- yilgi asosiy makroiqtisodiyko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 -yil 25- dekabr PF-1887- sonli Qarori.
   
7. 
   Usmonova M.A. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya: fuqarolik huquqiyjihatlari. Monografiya. T, 2005, 198 b.
   

1. 
   www.mf.uz
   
2. 
   www.budget.ru
   
3. 
   www.gov.uz
   
4. 
   www.mfa.uz