Mavzu: O’zbekiston milliy taomlari Mavzu rejasi

Och qolgan ayol va bolalari haqidagi "yolg‘on" afsona
Bu taomning nomi "sumalak", "sumelek", "sumalyak" (turkiy), "samanu" (forsiy) kabi yana bir nechta shakllarda uchraydi. Forsiy lug‘atlarda "samanu – undirilgan bug‘doydan tayyorlangan ovqat turi" deya izohlangan. O‘zbek tilining izohli lug‘atida ham shunga o‘xshash "undirib yanchilgan bug‘doy va undan tayyorlanadigan holvaytarsimon ovqat" deyilgan.
Matbuotda, turkum maqolalar va tadqiqotlarda "sumalak" so‘zining kelib chiqishi to‘g‘risida asosan bir ayol va uning och qolgan bolalari to‘g‘risidagi hikoya so‘zlanadi. Ona och bolalarini ovutish uchun qozonga suv, uydagi oxirgi bir siqim bug‘doy va qo‘zg‘aganda tovush chiqib turishi uchun to‘rt-beshta tosh solib qaynatadi. Ochlik va bolalari qayg‘usidan toliqqan ona uxlab qoladi. Ertalab uyg‘onib, qozonda ajoyib ovqat qaynab turganini ko‘radi. Bolalariga buni "si malak" (o‘ttiz malak) pishirgan deya tushuntiradi. Aholi hozir sumalakni "malaklar pishirgan taom" sifatida taniydi. Balki bu rivoyatlarda jon bordir... Unda nega qish paytlari tom shiftida qatorlashib osilib turgan muzlarni ham sumalak deymiz? Ular bir-biriga sira o‘xshamaydi. Yoshligimizdan beri eshitib kelayotgan hikoyalarimiz rang-barang va qiziqarli bo‘lsa-da, ularda yana nimadir yetishmayapti. Bu yerda haqiqiy tarix bilan aloqador nimadir qolib ketayapti. O‘tmish bilan bizning o‘rtamizda aniq uzilish bor. Bugunning afsonalaridan chiqib, "sumalak"ni qidirib, o‘tmishga kirishga urinib ko‘ramiz. Ko‘raylik-chi, nimalarga duch kelarkanmiz.
Sumalak" atamasi tarkibidagi "malak" biz o‘qigan yo eshitgan hikoyalardagi arabiy "malak" (farishta) va "su" forsiy "se" (uch) yoki "si" (o‘ttiz) so‘zlari bilan hech qanday aloqasi yo‘qligi ma’lum bo‘ldi. "Sumalak" sof turkiy (o‘zbekcha) so‘z bo‘lib chiqdi. Muz sumalak bilan qozondagi qaynoq taomning ham o‘xshash sifatlari bor ekan.
Muammo yechimi Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu lug‘atit turk" kitobidan topildi. Asarning III jildida "suma" so‘ziga: "Ivitilgan bug‘doy nomi. U quritilib, tuyiladi. So‘ng undan ugra osh va non tayyorlanadi. Sharbat olish maqsadida undirilgan arpa uchun ham shu so‘z qo‘llanadi", – deb juda tushunarli izoh berilgan.
"Suma" so‘zi mustaqil ma’no anglatuvchi ikkita: "suv" va "man" (don) so‘zining birikuvidan tashkil topgan ekan ("Tegirmon" so‘ziga solishtirib ko‘ring: "tugar" + "man", donni tugib, tuyib un qiluvchi). "Suma" sumalakning ilk shakli edi.
Qishda qor suvi erib tom shiftida paydo bo‘ladigan muz "sumalak" esa "suv" va "bulamak", "bulamaq", "bulatmaq" so‘zlari qo‘shiluvidan shakllangan.