|
O’LKAMIZ XALQLARI TARIXAN O’RGANISHDA DASLABKI ETNOLOGIK MANBALAR.
Qadim va o`rta asrlarga oid manbalarda o`zbek ajdodlarining elat bo`lib shakllanish jarayoni haqida aniq ma`lumotlar juda oz. Ammo, uning shakllanishida faol qatnashgan ayrim etnoslar haqida manbalar berilgan ma`lumotlar kamchil, ba`zan juda chalkash — ulardan juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak bo`ladi.
Ilk o`rta asrlarda O`rta Osiyoda yashagan xalqlar haqidagi ilk (dastlabki) ma`lumotlar Xitoy voqeanavislarining asarlarida, chunonchi «Shimoliy (Xitoy) xonadonlarining tarixi» Beyshida (550—577); «Suy sulolasining tarixi» — Suyshuda (581—618) «Txan sulolasining tarixi» — Txanshuda (618—907); uchraydi. Mazkur manbalarda Toshkent (Shi, Chjeshe), Samarqand (Kan), Buxoro (An, Ansi), Davan (Boxo, Boxan, Boxani), Xorazm, Shm yoki Shi, Kesh — (Shahrisabz), Nasaf — (Qarshi), Surxondaryo (Toxaristonning bir qismi) viloyatlarining geografik joylanishi tabiati, mahalliy aholi va ularning iqtisodiy va siyosiy hayoti hamda madaniyatining ayrim qirralari haqida gapiriladi. Tilga olingan manbalarda VII asr oxiri — VIII asr o`rtalarida turk xoqonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotining ayrim tomonlari haqida ma`lumot beruvchi muhim va ishonchli manbalardan biri Sibir yerlaridagi qadimgi turkiy tildagi qabrtosh bitiklari hisoblanadi. Bular: KulTegin, Tunyuquq, Iltaras (Gudulu, Qutluq) va uning xotini Elbilga xotun, Mogilan, QuliChur (Magillanning ukasi) va uyg`ur xoni Moyn Chur sharafiga qo`yilgan qabrtosh bitiklaridir.
Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiy, madaniy va xo`jalik faoliyatini o`rganishda X asrda yashab o`tgan geograf sayyohlar al Istaxriy Ibn Hovqal va al Muqaddasiy asarlarining ahamiyati bebahodir. Bu mualliflar bergan axborotlarning afzalligi shundaki, ular Markaziy Osiyo mintaqalarining bir qancha shahar va qishloqlarida bo`lib, bevosita ko`rganbilganlarini yozgan. Yuqorida tilga olingan mualliflarning asarlarida So`g`d, Kesh (Shahrisabz), Nasaf (Qarshi), Toxariston, Shosh, Farg`ona, Xorazm, Isfidjob va Markaziy Osiyoning bir qancha boshqa viloyatlari, shahar va qishloqdagi, aholisi, tabiati, ekinzorlari, xo`jaligi, hamda tijorati haqida batafsil ma`lumotlar berilgan. Ularning axborotlarida turg`un yashovchi turkiy xalqdar va ko`chmanchi qabilalar (o`g`uz, xalach, pecheneg va boshq.) ham eslatib o`tilgan.
Beruniyning mashhur asari — «Qonuni Ma`su diy» da ham Yevroosiyodagi juda ko`p shaharlar va xalqlarning nomlari tilga olingan. Bizning ishimizda eng muhimi asarning «Shaharlarning uzunlik va kengliklarini jadvallarda ko`rsatish haqida» deb nomlangan bobidir. Ushbu bobda turli iqlimlardagi shaharlar nomlari, kengligi va ularning qaysi viloyatlarda va mamlakatlarda joylashganligi belgilangan. Jadvalda Markaziy Osiyo mamlakatlarida joylashgan o`nlab yirik shaharlar ham tilga olinadi. Shular qatorida, Farg`ona vodiysida, Sirdaryo sohillarida, Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqlarga qarashli 30 ga yaqin shaharlar ham qayd qilingan.
Mahmud Qoshg`ariyning X asr oxirlari va XI asrda Sirdaryo sohillarida, Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda yashovchi xalqlarning tilini va etnik tarixini o`rganishda muhim manba ekanligi haqidagi o`z fikr mulohazalarimizni oldinroq bildirgan edik. Shu o`rinda ta`kidlab o`tish lozimki, Mahmud Qoshg`ariyning asari ba`zi afsonaviy ma`lumotdan ham xoli emas. Masalan, asarda turkiy xalqlarning kelib chiqishini «Nuh payg`ambar o`g`li Yofasning o`g`li Turk» bilan bog`lanishi, Afrosiyobni Qoraxoniy turklarining xoni deyilishi: uning (Afrosiyobning) qizi Kazvin shahrini; hamda Kaz suvi (Balxash ko`li) qirg`og`ida shahar qurilganligi, o`g`li Barman — Barman shahrini; boshqa bir o`g`li Balasag`un — Balasag`un shahrini bino qilganligi haqidagi ma`lumotlar afsonaviy ma`lumotlardir. Olimning bu xildagi qarashlariga tanqidiy qarab, ularni nima sabab bilan keltirganligini obdon tushunib olish lozim. Arab tilida yozilgan manbalardan yana biri Ibn al Asirning (1232—33 yy.) «Kitob al komil fit-tarix» nomlangan asari.
Mazkur asarda bizni qiziqtirayotgan X—XII asrlarga oid ma`lumotlar mavjud. Unda shu asrlarda Markaziy Osiyoda yuz bergan siyosiy holat, chunonchi qoraxoniylarning Movarounnahr hududini egallashi, G`arbiy Qoraxoniylar davlatining vujudga kelishi, qoraxitoy qabilalarining Yettisuvni va keyin Movarounnahrni egallab, qoraxoniylarni tobe etishi, G`arbiy Qoraxoniylar, G`aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazm shohlar o`rtasidagi siyosiy munosabatlar, qarluq, xalach qabilalari Qoraxoniylar davlatining siyosiy hayotida tutgan o`rni va bir qancha boshqa masalalar haqida gap ketadi. Ibn al Asirning ma`lumotlaridan XII asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarining etnik xaritasida ham o`zgarish bo`lganligini tushunib olish qiyin emas.
Olmaliq shahrida 1230-yili tavallud topgan, turkiy xalqlardan chiqqan fors-tojik tilida asar yozgan tarixchi va shoir Jamol Qarshiyning «Mulhakat assurah» asarida ham ishimizga oid ba`zi ma`lumotlar mavjud. Asarda asosan Mo`g`ul xonlari, ayrim tarixiy shaxslar, shahar va viloyatlar (Qoshg`ar, Xo`tan, Xo`jand, Shosh, Farg`ona va boshq.) haqida gapiriladi.
Biz uchun eng muhimi, asarning Qoraxonlar tarixiga bag`ishlangan qismi. Bunda muallif Qoraxonlar xoni (X asr o`rtalarida vafot qilgan) Satuk Bug`raxon Abdul Karimning va uning yaqinlari tomonidan islom dini qabul qilinganligi, islom dinining ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi xalqlar orasiga kirib borishi hikoya qilinadi. O`sha asrda islom dinining chorvadorlar orasida keng tarqalib borishi, ular madaniy darajasing o`sishi turg`un aholi bilan iqtisodiy va madaniy hayotning yana mustahkamlanib borishida muhim omil bo`lgan. Asarda Qoraxonlar sulolasiga mansub bo`lgan xonlarning nomlari keltirilgan.
Demak tariximizning o`g`anish davrida ota-bobalarimiz tomanidan Etnologiya bilimlargi ham asos solinganligining guvohi bo’ldik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
