Mavzu: O’zbek xalqining etnik shakllanishi. Reja

Миллат.
Кишиларнинг жинс тарихий бирлиги, умумиқтисодий турлари, тил, ҳудуд бирлиги, маданият, онг, руҳият уйғунлиги ва муштараклиги миллат демакдир.







Миллат фақат бир ҳалқ вакилларидангина иборат тарзда шаклланмайди.
Ўзбекистон тарихини қуйидаги хронологик даврий тизимда кўриш мумкин:
I. Ўзбекистонда “Ибтидоий тўда даври”. Бу даврнинг даврий чегараси одамзоднинг Фергантроп-Неандертал аждодлари яшаган даври билан белгиланади (мил. авв. I миллион – 40 минг йилликлар). Аммо, совет даври тарихшунослигида одамзоднинг пайдо бўлишидан дастлабки синфий жамият таркиб топгунига қадар ўтган давр «Ибтидоий жамоа тузуми» номи билан юритилиб келинди.
II. Ўзбекистонда «Ибтидоий уруғчилик жамоаси ва мулк эгалигининг шаклланиш даври». Унинг даврий чегараси – уруғ жамоаларининг таркиб топишидан (бундан 40 минг йил аввал) то милодий III-IV асрларгача бўлган даврни ўз ичига олади.
3.O’rta Osiyo xalqlari tarixini davrlashtirish: yechimi va muammolari.
III. Ўзбекистонда «Илк ўрта асрлар даври». Унинг хронологик чегараси - милодий V асрдан то VIII аср охирига қадар бўлган даврни ўз ичига олади.
IV. Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистон тарихининг «Ўрта асрлар даври». Унинг хронологик доираси – сомонийлар давлатини ташкил топишидан то XIX аср ўрталаригача ўтган даврни ўз ичига олади. Бу давр икки босқичдан иборат. Унинг биринчиси ривожланган ўрта асрлар (IX- XV асрлар).
V. Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистон тарихининг бешинчи даврини «Мустамлакачилик ва миллий уйғониш даври» деб аташ мумкин. Унинг даврий чегараси – Чор Россияси босқинидан то 1917 йил Октябрь тўнтаришига қадар давом этган даврни ўз ичига олади.
VI. Ўзбекистон тарихининг олтинчи даври «Советлар ҳокимияти даври» бўлиб, бу даврда Туркистон генерал – губернаторлиги ҳудудий доирасида дастлаб, Туркистон мухтор автоном республикаси ташкил топди.
VII. Ўзбекистон тарихининг еттинчи даври ўз мазмун ва моҳияти билан «Миллий истиқлол, демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш даври» деб аташликни тақозо этади.
4.«O’zbek» atamasi xususida
Қисқа хулоса. Шундай қилиб, ўзбек номи дастлаб, XIII асрнинг охири – XIV асрнинг биринчи ярмида Дашти Қипчоқ кўчманчи турк-мўғул қабила ва элатларнинг сиёсий уюшмаси, аслзода бекларнинг ҳарбийлашган жасур ўғлонлари; эркин, озод ва ўзига бек суворий ҳарбий жангавор гуруҳлари бўлиб, XIV-XV асрларда улар Дашти Қипчоқда бутун бир эл номига айланиб, ўзбеклар деб аталди. Улар таъсир доирасидаги юртлар тарихий манбаларда “ўзбеклар эли”, “ўзбеклар мамлакати” деб тилга олинди. Ана шу Дашти Қипчоқ ўзбекларининг 92 бовли кўчманчилар уруғи Шайбонийхон етакчилигида XVI аср бошларида Мовароуннаҳр ва унга туташ ҳудудларга кириб келди (Ўзбек уруғларининг манбаларда ифодаланиши жадвалига қаранг). Шундан бошлаб, Ўрта Осиёда “ўзбек” номи пайдо бўлди.
Маҳдуми Аъзам Косонийнинг «Насабномаи ўзбек» («Ўзбекларнинг шажараси») асари (XVI аср) ўзбекларнинг келиб чиқиши ҳақидаги ривоятни ва 92 ўзбек қабила ва уруғ рўйхатини ўз ичига олган.
Муаллифнинг таъкидлашича, гуё Иброҳим пайғамбар ва унинг хотини Бибисора ўзбекларнинг аждодлари бўлган (43). Уларнинг 92 кишидан иборат аждодлари халифа Абубакр Сиддиқнинг отаси билан бирга Туркистондан Арабистонга келган ва Муҳаммад пайғамбарнинг душманларига қарши урушда қатнашган (43). Уларнинг жасоратларини кўрган пайғамбаримиз: «Турк-менинг суянчиғим»,-деган. Кейинчалик барча ўзбеклар шу 92 жасоратли кишидан келиб чиққан ва уларнинг номларини ўзларига қабул қилиб олишган.

1	Минг	24	Урат	47	Курлас	70	Жубрат
2	Юз	25	Қийат	48	Укалан	71	Бидай
3	Қирқ	26	Хитай	49	Қари	72	Татар
4	Ўзбек	27	Тункли	50	Араб	73	Табаш
5	Ункажат	28	Узжулачи	51	Илачи	74	Мичкир
6	Жалойир	29	Қуйчи	52	Жубурган	75	Сулдуз
7	Сарой	30	Ўтаджи	53	Тишлиқ	76	Тубаи
8	Қўнғирот	31	Булатчи	54	Керай	77	Тилов
9	Олчин	32	Жуйут	55	Туркман	78	Кирдор
10	Арғин	33	Жат	56	Дўрман	79	Биктийа
11	Найман	34	Чилчут	57	Табин	80	Каркин
12	Қибчақ	35	Бувмаут	58	Тама	81	Ширин
13	Чақмак	36	Уймаут	59	Рамадан	82	Ўғлан
14	Азак	37	Арлат	60	Муйтан	83	Қурлат
15	Қалмақ	38	Кераит	61	Уйшин	84	Боғлон
16	Тарлиқ	39	Ункут	62	Бадайи	85	Чинбой
17	Тўдак	40	Танкут	63	Хафиз	86	Чехилкас
18	Бурлак	41	Манғит	64	Қирғиз	87	Уйғур
19	Самарчик	42	Чалчувут	65	Можар	88	Агар
20	Қипчақ	43	Месит	66	Кучалик	89	Йабу
21	Келечи	44	Меркит	67	Сауран	90	Тарғил
22	Кинакаш	45	Бурқут	68	Баҳрин	91	Тургак
23	Буйрак	46	Қийат	69	Уйрис	92	Кохат

Муаллифи номаълум бўлган «Солномаи хожа Абдулҳаким Термизи» («Книга по летосчислению ходжа Абу ал-ХакимаТермези» - «Хожа Абдулҳаким Термизий солномаси») китобида Чингизхондан тортиб то аштархоний Абулфайзхонгача бўлган Мовароуннаҳр ҳукмдорларининг қисқача тарихи берилган. Бу ерда «Насабномаи ўзбек»даги ўзбек уруғларидан бирмунча фарқ қиладиган ўзбек уруғлари рўйхати ҳам илова қилинган:

1	Минг	17	Қарлиқ	33	Кажи	49	Укалан
2	Юз	18	Қатағон	34	Ўтарчи	50	Олчин
3	Қирқ	19	Арлат	35	Қурловчи	51	Қари
4	Ўнг	20	Арғун (арғин)	36	Жуйут	52	Ђариб
5	Ункажат	21	Барлас	37	Жид	53	Шеберғон
6	Жалойир	22	Буйтай	38	Чулчут (чилчут)	54	Қишлиқ
7	Сарой	23	Кенагас	39	Буйазит	55	Туркман
8	Хитой	24	Келачи	40	Уймаут	56	Дурман
9	Қипчоқ	25	Буйрак	41	Кераит	57	Табан
10	Найман	26	Уйрат	42	Баган	58	Там
11	Чакмак	27	Қийат	43	Ангит	59	Табин
12	Урмак	28	Қўнғирот	44	Тангут	60	Рамадан
13	Тудак	29	Қангли	45	Манғит	61	Митан
14	Бўстон	30	Уз	46	Меркит	62	Уйшун
15	Самарчик	31	Жуловчи	47	Бурқут	63	Бўса
16	Қалмоқ	32	Жусуловчи	48	Мадуқийат	64	Ҳафт

65	Қирғиз	72	Бадаи	79	Агаркур	86	Ширин
66	Татар	73	Ўғлон	80	Нукуз	87	Тама
67	Бачқир	74	Қурлаут	81	Қара тушлуб	88	Баҳрин
68	Сулдуз	75	Чимбой	82	Йабу	89	Керай
69	Дужар	76	Меҳди	83	Тарғил	90	Сатхийан
70	Журат	77	Чилкас	84	Кохат	91	Мўғол
71	Киловчи	78	Уйғур	85	Шауран	92	Қаян

Муаррих Сайфиддин Ахсикатийнинг XVI асрда ёзилган «Мажмуь ат-таворих» («Тириклар мажмуаси») асрида 92 ўзбек қавмининг қуйидаги рўйхати берилган:

1	Минг	19	Шамарчиқ (самарчик)	37	Турмовут	55	Қишлиқ
2	Юз	20	Қабаша	38	Уймовут	56	Ђирай
3	Қирқ	21	Нужин	39	Орлот	57	Дўрмон
4	Жалойир	22	Келачи	40	Керинт	58	Тобин
5	Сарой	23	Киламиш	41	Ўнғут	59	Тама
6	Қўнғирот	24	Бурат	42	Танғут	60	Рамадан
7	Олчин	25	Убрат(уйрат)	43	Манғит	61	Уйшун
8	Арғин	26	Қиёт	44	Жаловут	62	Бадай
9	Найман	27	Хитой	45	Мамасит	63	Ҳафиз
10	Қипчоқ	28	Қанғли	46	Маркит	64	Авирчи
11	Қалмоқ	29	Урюз	47	Бурқут	65	Журот
12	Чақмоқ	30	Жуналачи	48	Қиёт	66	Тотор
13	Қирғиз	31	Кучи	49	Қуралаш	67	Юрға
14	Қарлиқ	32	Ўтарчи	50	Ўғлон	68	Ботош
15	Турк	33	Фулодчи	51	Қари	69	Қавчин
16	Туркман	34	Жийит	52	Араб	70	Тубойи
17	Боёвут	35	Жуйит	53	Илачи	71	Тилав
18	Бурлайн	36	Чулчит	54	Жубурғон	72	Кордори

73	Сайҳиён	78	Чехилкас	83	Тургоқ	88	Шаврон (саврон)
74	Қирғин	79	Уйғур	84	Тайит	89	Даражот
75	Ширин	80	Анмор	85	Кўхат	90	Кимот
76	Ўғлон	81	Ёбу	86	Фоҳир	91	Шижоат
77	Чимбой	82	Тарғил	87	Кужалиқ	92	Авғон