Mavzu. Ota-ona va voyaga yetmagan bolalarning huquq hamda majburiyatlari

Otalikni belgilayotganda sudni nimalarga ahmiyat berishi

Otalikni belgilayotganda sud quyidagilarni e’tiborga oladi:
Bolaning onasi bola tug’ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro‘zg’or yuritganligini;
Bolaning onasi bilan javobgar birgalikda bolani tarbiyalaganliklarini;
Bolaning onasi bilan javobgar birgalikda bolani ta’minlab turganliklarini;
Javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillar.
Otalikni belgilash bilan bog‘liq masalalar da’vo ishini yuritish tartibida ko‘riladi. Sud otalikni belgilash vaqtida javobgarning bolaning otasi ekanligini aniq tasdiqlovchi dalillarga asoslanadi.
Otalikni belgilashda sudlar tomonidan amaldagi qonunlar bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining 2011- yil 25- noyabrdagi “Sudlar tomonidan otalikni belgilashga oid ishlarni ko‘rishda qonunchilikning qo‘llanilishi to‘g‘risida” gi Plenum qarori ham hisobga olinmog‘i lozim.
Qarorda ko‘rsatilishicha, “Otalikni belgilash, otalik fakti va otalikni tan olganlik fakti tushunchalarini sud amaliyotida farqlay olish zarur.
Otalikni sud tartibida belgilash deganda – 1968- yilning 1- oktabridan keyin tug‘ilgan bolalarga nisbatan otasi deb taxmin qilinayotgan shaxs hayot bo‘lgandagina yo‘l qo‘yilishi tushuniladi va bunday talablar da’vo yuritish tartibida hal etiladi.
Otalik faktini belgilash deganda, - 1968- yilning 1-oktabridan keyin tug‘ilgan bolalarga nisbatan bolaning otasi deb taxmin qilinadigan shaxs vafot etgan taqdirda manfaatdor shaxsning arizasi bilan qo‘zg‘atilgan ish tushuniladi va bunday talab alohida ish yurituv tartibida ko‘riladi. Mazkur faktni belgilash jarayonida manfaatdor shaxslar o‘rtasida nizo (meros, boquvchisini yo‘qotganlik hollarida) kelib chiqsa, u holda ariza sudda ko‘rilmasdan qoldiriladi va manfaatdor shaxslarga umumiy asoslarda da’vo qo‘zg‘atish huquqlari tushuntiriladi.
Bunday fakt aniq ish holatlarini inobatga olgan holda bolaning onasi homilador bo‘lgan davrda o‘zini tug‘ilajak farzandining otasi deb tan olgan shaxs vafotidan so‘ng tug‘ilgan bolaga nisbatan ham belgilanishi mumkin. Otalikni tan olganlik fakti deganda – 1968- yilning 1- oktabrigacha tug‘ilgan bolalarga nisbatan bolaning otasi deb taxmin qilinadigan shaxs vafot etgan taqdirdagina, manfaatdor shaxsning arizasiga binoan qo‘zg‘atilgan ish tushuniladi va bunday ariza alohida ish yuritish tartibida ko‘riladi. Bunday bolalarga nisbatan otalik sud tartibida belgilashga yo‘l qo‘yilmaydi.
Oila kodeksining 62-moddasiga muvofiq, bunday dalillarga quyidagilar kiradi: bolaning onasi bola tug‘ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro‘zg‘or yuritganligi, ular bolani birgalikda tarbiyalaganliklari yoki ta’minlab turganliklari, shuningdek, javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillar.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, otalikni belgilashda sanab o‘tilgan barcha holatlarning birgalikda bo‘lishi talab etilmaydi, balki ulardan faqat birortasi bo‘lsa ham kifoya qiladi.
Quyida otalikni belgilashga asos bo‘luvchi holatlarga alohida - alohida to‘htalib o‘tamiz.
A) bolaning onasi bola tug‘ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro‘zg‘or yuritganligi. Ushbu holatda bolaning ota-onasi doimo birga turganligi e’tiborga olinib, qoida bo‘yicha, onaning homiladorlik davrida umumiy ro‘zg‘or ishlarini birgalikda olib borganliklari nazarda tutilib, birgalikdagi daromadlar va xarajatlar, uy-ro‘zg‘or buyumlarini olish, turmushda o‘zaro yordam va boshqalar tushuniladi (ba’zi vaqtda ular bir turarjoyda yashamasliklari ham mumkin). Masalan, talabalar yoki yosh xodimlar har xil yotoqxonalarda yoki xonalarda yashasalar-da, katta bo‘lmagan umumiy “uy xo‘jaligiga” ega bo‘lishlari mumkin. Muhimi shundaki, bolaning onasi va javobgar o‘rtasidagi oilaviy-maishiy aloqalar bola tug‘ilganiga qadar, aniqrog‘i, ona homilador bo‘lishi davrida bo‘lishi lozim. Agar bu aloqalar bola paydo bo‘lguniga qadar tugagan bo‘lsa, ular otalikni o‘rnatish uchun asos bo‘la olmaydi.
B) ular bolani birgalikda tarbiyalaganliklari yoxud ta’minlab turganliklari. Agar birinchi shart ikki zarur fakt - birga yashash va umumiy ro‘zg‘or yuritishning qo‘shilishidan tarkib topgan bo‘lsa, ikkinchi shart esa faqat bolani birgalikda tarbiyalaganlik yoxud ta’minlab turganlik holatlarini o‘z ichiga oladi. Bolani tarbiyalash uni ta’minlash bilan birga bo‘lmasligi ham mumkin. Bu faqat otasi tomonidan bo‘lmasdan (masalan, u oliy o‘quv yurtida o‘qiydi), onasi tomonidan ham bo‘lishi mumkin, masalan, agar onani va uning bolasini ota-onasi ta’minlab turgan bo‘lsa (buva va buvi). Otalikni belgilash nizosini ko‘rishda sud uchun otaning bolani tarbiyalashda ishtirok etganligi yetarlidir. Teng asosda faqat ta’minotni berishlik (tarbiyalashda ishtirok etmasa ham) otalikni belgilash uchun yetarlidir. Biroq bolaning onasi uchun berilgan har qanday moddiy yordam ham otalikni isbotlash uchun tegishli asos bo‘la olmaydi (moddiy yordam bolaning onasi bilan samimiy munosabatda bo‘lgan do‘stining xotirasi uchun berilgan yordam ham bo‘lishi mumkin). Moddiy jihatdan ta’minlab yurgan shaxs bola o‘ziniki ekanligini bilishi va bolaning otasi sifatida harakat qilishi lozim. Ta’minot berayotgan shaxs bola o‘z farzandi va u ota sifatida harakat qilayotganligini bilishi lozim.
Qoida bo‘yicha, ta’minot deganda, bolaning doimiy ta’minoti uchun vaqti-vaqti bilan berib turilgan moddiy yordam tushuniladi.
Otalikni sud tartibida belgilash uchun sudga murojaat qilishda da’vo muddati qo‘llanilmaydi.
D) javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillarni e’tiborga olish.
Bu asosning oldingilaridan farqi shundan iboratki, javobgar otalikni rad etsa ham, otalikni tasdiqlovchi obyektiv faktlar mavjud bo‘ladi. Javobgar tomonidan otalikni tan olishlik subyektiv holat bo‘lib, ma’lum harakatlarda ifodalanadi: so‘zlab berish, xatlar va hujjatlarda (bunda taxmin qilinayotgan ota o‘z bolasi ekanligini tan oladi). Bunday tan olishlik onaning homiladorlik davrida, shuningdek, bola tug‘ilgandan keyin ham bo‘lishi mumkin. Uning qarindosh-urug‘lar, do‘stlar, qo‘ni-qo‘shnilar, birga ishlovchilar va mansabdor shaxslar bilan bo‘lgan suhbatlarda bolaning otasi ekanligini tan olishi javobgar tomonidan otalikni tan oluvchi dalil hisoblanadi.
Otalikni belgilash ishlari da’vo ishini yurgizish va alohida tartibda ko‘riladi.
Ishda ishtirok etish uchun ariza beruvchi, bolaning onasi yoki uning vasiysi, manfaatdor fuqarolar hamda tashkilotlar jalb etilishi mumkin. Vafot etgan shaxsning xotini va qarindosh-urug‘lari manfaatdor shaxslar hisoblanadi.
O‘zaro nikohda bo‘lmagan shaxslardan tug‘ilgan bolalarning huquq va majburiyatlari. Amaldagi oila kodeksining 61 va 62-moddalarida nazarda tutilgan tartibda otalik belgilanganda, bolalar ota-onasi va ularning qarindoshlariga nisbatan o‘zaro nikohda bo‘lgan shaxslardan tug‘ilgan bolalar bilan teng huquq va majburiyatlarga ega bo‘ladi.
Nikohsiz tug‘ilgan bolalarning huquqlari bilan nikohda tug‘ilgan bolalarning huquqlarini tenglashtirishga intilish qonunchilik siyosatining eng to‘g‘ri va demokratik yo‘nalishidir. Biroq ijtimoiy taraqqiyot sharoitidagi tabiiy sabablar oqibatida bunday bolalarning barcha huquq va majburiyatlarining to‘la tengligini ta’minlash imkoniyati cheklangan.
Otalikni sud tartibida belgilashning moddiy-huquqiy oqibatlari bo‘lsa ham, ammo bu uch turkumdagi ishlarning har qaysisi o‘ziga xos protsessual va moddiy-huquqiy mazmunga egadir. Ularning sudda ko‘rilishida har xil faktik holatlar belgilanadi va shu bilan birga, sudga murojaat qilish uchun bo‘lgan huquq asoslari, isbotlash predmeti, sud qarori har xil bo‘ladi.
Maxsus huquqiy adabiyotlarda ta’kidlab o‘tilganidek, yolg‘iz onadan tug‘ilgan bolalarning huquqiy holati birgina alohida xususiyatga ega: bunday bolalar faqat onaning qarindoshlari sirasiga kiradilar, biologik ota va uning qarindoshlari esa ularning noma’lumligi yoxud huquqiy bog‘lanish rasmiylashtirilmaganligi sababli, hech qanday huquq va majburiyatlarga ega bo‘lmaydilar.
Nikohda bo‘lgan va sun’iy homila hosil qilish yoki embrionni ko‘chirishga yozma rozilik bergan shaxslarda shu usullarni qo‘llash natijasida bola tug‘ilsa, tug‘ilish to‘g‘risidagi yozuvlar daftariga ular shu bolaning ota-onasi deb yozilganda bir qator muammolar yuzaga keladi. Ushbu masalalar qonunlarda batafsil tartibga solinmagan.