|
(XIX asr oxiri va XX asr boshlari).
O`rta Osiyo jaxon sivilizasiyasi, insoniyat madaniyati tarixining maskan-laridan biridir. Bu o`lkaning turli qo`shni viloyatlarida umumiy, qadimgi madaniyatga tegishli yodgorliklar to'g'risida tekshirilganida, shu qadimgi manzilgohlar va shaharlarga asos solgan aholi O`rta Osiyo xalqlari ajdod-
larining yirik guruhlarini tashkil qilgan. Antropologik va yozma manbalar-ning ma’lumotlariga ko`ra, O’rta Osiyoda eng qadimgi elatlarning shakl-lanishi va etnik hududlarning ajrala boshlanishi miloddan avvalgi IX - VIII asrlarga oid bo’lgani haqida dalolat beradi.
Miloddan avvalgi 2 ming yillikning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo hudu-dida qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorva-chilik bilan shug’ullangan odamlar vakillarining aralashib ketishi jarayoni boshlanadi. Shu davrga kelib bronza davri qabilalari O’rta Osiyodagi turli elatlarga asos solgan. Umumiy bir geografik o`lkada qadimda yuz bergan madaniy, ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bir - biriga yaqin bo`lib, qo`shni qabilalar va elatlarni umumiy madaniy va etnik ildizlar birlash-tirgan. Ular turli ko`rinishdagi o`zaro aloqalar asosida rivojlangan. Shu-ning uchun ham qadimgi zamonlardan boshlab, O`rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri bir - biriga uzviy bog'langan.1
O`rta Osiyo hududi oʻrta asrlarda, Turon arab manbalarida Movaroun- nahr, 19-asrning 2-yarmi va 20-asr boshlarida (1924—25 yillarda oʻtkazilgan milliy davlat chegaralanishigacha ) Turkiston deb atalgan, keyinchalik esa Oʻrta Osiyo deb ataladigan bo`ldi. Siyosiy - maʼmuriy maʼnoda O`rta Osiyo maydoniga Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Tojikiston (baʼzida Qozogʻiston ham ) kiradi.
Asrlar davomida O'rta Osiyo aholisi, ko'chmanchilar va dehqonlar bir - birlari bilan yaqin aloqada yashaganlar. Ularni madaniyat va e'tiqod, urf - odatlar, bayram va oshxona, kundalik odatlar birlashtirgan. Shu sababli O'rta Osiyoliklarning libosida biz ko'plab o'xshashliklarni uchratishimiz mumkin. Bular: tunikasimon uzun ko'ylak, ichki ko`ylak, xalat va lozimdan iborat. Boshlariga esa ro`mol, salla yoki do`ppi kiyishgan.
Ayollar kiyimlarida bosh kiyimlar bir - biridan sezilarli darajada farq qilganini ko`rish mumkin. Har bir qabilada urf - odatlar mavjud bo`lib, shu odatlarga binoan ayollar bosh kiyimsiz yurishi taqiqlangan ular esa bunga qat'iy rioya qilishgan.
Tojik xalqi turli guruxlarga bo`lingan bo`lib, tog`lik va yerlik aholi deb nomlangan. Tojik erkaklarining kiyimlari deyarli bir xilda bo`lgan, faqat detallari bilan farq qilgan. Maxalliy millat erkaklarining kiyimlari o`ziga xosligi bilan ajralib, ularning mintaqalarga qarab farqlanishi va xususiyatlari esa matosining rangi va kiyinishi bilan belgilangan. Erkaklar milliy kiyimi tarkibiga ko`ra, ichki (ichdan kiyiladigan) va ustki kiyimlarga bo`lingan.
O`rta Osiyoga islom dini kirib kelishi natijasida paranji kiyish odati paydo bo`ldi va ayollar uydan tashqariga chiqqanlarida boshlariga ot qilidan to`qilgan qora “chachvon” li paranji tashlab olishgan. Shaharlik ayollar kiyimlari ustidan paranji yoki chachvon kiyishlari majburiy bo`lgan, qishloqlarda esa ayollar uydan chiqayotganlarida, ustilariga biron bir yopinchiq yoki xech bo`lmaganda farzandlarining ko`ylagini tashlab olganlar.
Tojik ayollari farzand ko`rganlaridan so`ng ko`chaga chiqishlaridan avval sochlarini berkitib bosh kiyim utidan salla o`raganlar. Ayollar sal-lani birinchi farzandlari tug'ilganidan keyin o`rashlari odat tusiga aylangan
(1-rasm).
1-rasm. Ayollar sallasining o`ralish uslublari.
Qozoq erkaklarining kiyimlar majmuasi ko'p asrlar davomida barqa-rorligini saqlab kelishiga qaramay, matolarining turlari, bichimidagi farqlar, kiyimidagi bezaklari o'zgardi, ammo bichimning asosi deyarli o'zgarmadi. Kiyimlar tarkibiga asosan yoqali keng yaxtak hamda og`i keng bichilgan ishton kirgan. Beshpent deb atalgan uzunligi tizzagacha bo`lgan tor kamzul ham kiyishgan. Avvaliga kamzullar tunikasimon bichimda bichilgan bo`lib, yelka choklari bo`lmagan. Kamzulning yon tomoni uchburchaksimon klin xisobiga etag qismi ancha keng ko`rinishga ega bo`lgan. Kamzulning yoqasi bo`lib, oldida taqilmalari bo`lgan2. XVIII – XIX asr boshlarida qozoqlarning oldi ochiq (jeyde, jegde, jelde) deb nomlangan ichki kiyimi yaxtak bo`lib, XIX – XX asr boshlariga kelib urfdan chiqadi 3. Jegdening bichilishi ham tunikasimon bo`lib, yaxlit matoni ikkiga buklab, bo`yin omizg`asini ko`ndalangiga kesishgan, ko`ylakning oldi qismi pastgacha qirqilgan. Yeng ulanadigan joyiga bir butun yaxlit matoni ikkiga buklab yeng tikishgan. Jegde kengroq bo`lishi uchun yon tomonlariga uchburchak shaklidagi matodan uloq solib, qo`ltiq ostiga romb shaklidagi xishtak tikishgan (2-rasm).
2-rasm. Qozoq erkaklar yaxtagi. Erkaklar choponi.
Jeydening bichilishi. Choponning bichilishi.
XIX asr oxirlarida yaxtakning yangi ko`rinishi urfga kirdi. Endilikda uning yelka va yeng bichimi alohida bo`lib, yeng qo`ltiq o`yindisiga ulangan. Shu bilan birga yaxtakning uzunligi, enining kengligi va yengning uzunligi hamda yelkalarning kengligi qisqartirildi. Yelkasida choki bor yaxtaklar avvaliga Qozog`istonning shimol va g`arblarida keng tarqaldi, janubiy va sharqiy qismlarida esa o`tgan asrning 30 - yillarigacha tunikasimon bichimlar saqlanib qolgan edi.
Ayollar kiyimi turli xil gazlamalardan tikilgan, ayniqsa kundalik kiyimlarni paxta tolali matolardan tikib kiyishgan. XVIII – XIX asr boshlarigacha qizil va ko`k rangli kiyimlarni ko`p kiyishgan, ayniqsa yosh qizlar qizil rangli ko`ylak kiyishlari juda urf bo`lgan. O`ttiz yoshdan oshgan ayollar qizil rangdagi yoki qizil gulli gazlamadan kiyim kiyishlari uyat xisoblangan.
Ayollarning ko`ylek bichimi ham erkaklarnikiga o`xshab sodda tunikasimon ko`rinishda bo`lgan, biroq uning uzunligi erkaklarnikidan uzun edi. Ko`ylakning bichilishi keng, uzun bo`lib, yenglari ham keng va uzun bo`lgan. Yoqasi yopiq bo`lib, oldi qismini kesib bog`ich bilan bog`lab qo`yishgan, keyinchalik bog`ich orniga tugmachalar tikishgan (3-rasm).
3-rasm. Ayollar kiyimi. 1- qizlar ko`ylagi (ko`ylek); 2- ich ko`ylak (ish ko`ylek);
3 – 7 ayollar ko`ylagi (ko`ylek).
XIX asrning o`rtalariga kelib ko`ylakka yoqa tikishgan va bunda yotiq yoqalar urf bo`lgan, asrning ikkinchi yarmiga kelib esa tikyoqalar kirib kelgan. Yosh qizlarning ko`ylagining oldi yopiq bo`lgan.4
XIX asrning oxiriga kelib ko`ylakning yangi turi kirib keladi. Endilikda ko`ylakning bel qismi alohida bichilib, belida choki bo`lgan. Ko`ylakning yuqori qismi avvalgidek tunikasimon bichimda bo`lib, unga keng matodan to`g`ri shakldagi yubkani ulab tikishgan. Yubkani belini ulashdan avval, burma yoki taxlamaga yig`ib tikishgan. Kiyimning yoqasida tik yoqa bo`lib, oldiga tugmalar yoki taqilmalar qadashgan.
Qizlar ko`ylagining yana bir yangi turi paydo bo`lib, ko`ylakning beldan past qismi torroq bichilib unga qo`shetaklarni bir nechtasini burmaga yig`ib tikishgan. Bundan tashqari ko`ylakning yenglariga va yoqalarning chetiga ham burmalar tikishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
