Mavzu: O‘rta Osiyo haqida rus tarixshunosligi

Mavzu: O‘rta Osiyo haqida rus tarixshunosligi.

Reja:

KIRISH.

1. 
   O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixining maxalliy tarixshunosligi.
   
2. 
   XIV asr va Qo‘qon xonliklarida tarixnavislikning rivoji.
   
3. 
   O‘rta Osiyo haqida rus tarixshunosligi.
   

XULOSA

Foydalanilgan adabiyotlar.

KIRISH.

Rossiya uzining jugrofiy joylashuviga kura SHarkning ta’siriga garbiy

Ovrupoga nisbatan ko’proq berilgan edi. SHark bilan Rossiya kabi Uzok davrlardan beri bu kadar boglangan birorta mamlakat yuk.

Rossiya SHark bilan eng yakin alokada bulgan davr-uning tarixining eng dastlabki davridir. VI-X asrlarda Kaspiy buy-laridan Irtishgacha, Volga buyidan Azov dengizi va Krimgacha bulgan bepoyon xududda xazor urugiga mansub turli urdalar xujayinlik kilganlar.

X,azor-rus munosabatlari xususida gapirar ekanmiz, tojik tarixchisi Faxriddin Muborak Marvaziyning XIII asr oxirida yozib koldirgan ma’lumotlariga kiskacha tuxtalamiz. Uning kulyozmalari 1927 yili kisman nashr etilgan bulib, ruyxati Londonda saklanadi. Unda xazor yozuvi xususida kizikarli ma’lumotlar bor. Mana, bizni kiziktirayotgan savol yuzasidan tarixchi Faxriddin nima deydi: «X,azorlarda ruslardan kelib chikdan, Rum va yunon xalklari tarmogi bulgan uruglar bor. Ularning maishiy xayoti xazorlarnikiga uxshaydi. X,arf va ezuvlari bir-biriga uxshash». Aftidan muallif bu erda Dunay bulgorlari xakida yozgan. CHunki bunday bulgorlar slavyan alfavitidan foydalana bilishardi.

Arab jugrofiyunlari xazorlar turklardan kelib chikkan deyishardi. Xrzirgi davrda (lingvist) tilshunoslar Volgabuyi bulgorlari tilining koldiklaridan xazor nutki bazasida chuvad tili paydo buldi, degan xulosaga kelishdi.

Rossiyaning Bagdod xalifaligi viloyatlari bilan jonli savdo alokalari olib borgani ma’lum. Xalifaning kumush dirxam tangalari Rossiya xududida arxeologlar tomonidan juda kuplab topilgan. UP-USH asrlarga tegishli bu jarayonni IX asrgacha bulgan Rusning SHark bilan savdo kilishga kodir xujalik tarakkiyotining belgisi sifatida karasa buladi. Rus knyazlari Vladimirdan boshlab, uz ismlari bilan kumush tangalar zarb kila boshlaganda bu tangalar arab dirxamlari ogirligiga asosan zarb kilinardi.

Arablar rus mamlakati xakidagi ma’lumotlarni Vizantiya orkali yoki Volgabuyi bulgorlaridan olishardi.

Bagdod xalifasi Muktadir elchixonasi xizmatchisi Ibn Fazlan ruslarni Volga buyida, bulgor yoki xazorlar yurtida kurganini aytadi (922 y.). Arab tilida yozuvchi jugrofiyunlar garbiy Ovrupo tugrisida etarli ma’lumotlarga ega bulmasa-da, ruslar va boshka SHarkiy Ovrupo xalklari xakida mufassal ma’lumotlarni koldirishgan.

Kiev Rusining dastlabki knyazlari uz nazariyalarini X asrdayok (907, 911, 945, 944 (945) va 971 yillarda) shartnoma tuzilgan Vizantiyagagina emas, Kaspiy dengizi ortidagi viloyatlarga xam tikishgan edi.

Vizantiya bilan tuzilgan shartnomalar nafakat xukukiy yodgorlik, balki kadimgi Rusning Vizantiya bilan alokalari xakida yozma ma’lumot va ilk rus yilnomalarida yozilgan vokealarning tasdigi xamdir. CHunki bundan oldingi shartnomalar bizgacha etib kelmagan. Arab tilli yozuvchilar ruslarning SHarkka va ayniksa Kaspiy buylariga kelganlari xakida yozadilar, rus urta asr adabiyotida bu xakda ma’lumotlar bor.

1X asrdayok ruslar Don, Volga daryosi orkali kushni davlatlarga sayoxat kilishardi, undan Kaspiyga utishar, sung Turgan (Urtanch) ga kelishar, ba’zan u erdan tuyalarda uz mollarini Bagdodga junatishardi.

Ruslarning Kaspiybuyi ulkalariga birinchi yurishi 912-913-yillarga tugri keladi.

SHarkshunos V. F. Minorskiy Londondagi X,indiston ishlari buyicha vazirlik kutubxonasida ishlayotib, X1-X11 asrning urta osiyolik tabib- tadkikotchisi SHaraf al Zamon Toxir Marvaziyning Rus tugrisida kiskacha kizikarli ma’lumot berilgan kitobining arabcha nusxasini uchratdi. Asardan muxim parchalar keltiramiz.

1.O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixining maxalliy tarixshunosligi.

«Ruslar tugrisida gapiradigan bulsak, ular dengizdagi orolda yashashadi, orol xajmi u chetidan bu chetigacha uch kunlik yul. Unda daraxt va urmonzor bor, atrofi yullar bilan uralgan. Ular juda kup sonli va kilichga suyanib yashashadi. Agar biron erkak kishi ulsa, bor mol-mulkini kizlariga, ugliga esa fakat kilichini berishadi va otangiz shu kilich yordamida mol- mulkka ega buldi, siz xam uning izidan boring», deyishadi.

Uch yuzinchi yilning oylaridan birida xristianlarga aylanmagunlaricha ular shu tarzda tarbiyalanishgan. Xristian bulishgach, din kilichni ular turmushidan sikib chikardi, ular mexnat va kamtarlikka kaytishdi, yashash uchun mablaglari kiskardi.

SHunda ular musulmon bulishni itsab kolishdi, chunki bunda ularga boskinchilar va mukaddas urushlar kilish - avvalgi xayotga kaytish imkoni tugilardi.

Ular Xorazm xoniga uz xonlari Vladimirning yakinlaridan turt kishini elchi kilib yuborishdi. Va ular islom diniga utishdi. Bu bakuvvat irodali kishilar Uzok yurtlarga boskin uchun piyoda ketaverishar, X,azor (muallif aftidan Azov dengizini shunday ataydi) buylab kemalarda sayoxat kilishardi. Boshka kemalarni kulga tushirib, mol-mulkini tortib olishib Pontus (kora dengiz) orkali Konsantinopolga sayoxat xilishardi. Bir marta ular X,azor dengizida sayoxat kilib yurib Burdaning vaktinchalik egasi xam bulib olishdi.

Ularning jasur va chapdastligi ma’lum, xar biri boshka xalk vakillarining bir nechasiga bas kelardi. Agar ularning oti bulib, suvoriy bulganlarida edi, ular kishilar uchun daxshatli kuchga aylangan bulishardi. Ruslarning xristianlikni kabul kilishi 988-989-yillarga tugri keladi. Vladimir ismli bir necha rus knyazlari bor edi. Vladimir Svyatoslavovichdan (1015) keyingi eng mashxur va yirik knyaz’ Vladimir Monomax (1113-1125 y.) edi. «Monomax kuroli bu Ulug knyazni garbu SHarkka shu kadar mashxur kildiki,- deb yozadi «Rossiya Kolumbi», tarixchi N. M. Karamzin,- uning uomi yilnomachilarning yozishicha dunyoda momakaldirokday guldirardi, kushinlar undan kurkib turishardi. YAngi yozuvlarga’ ishonadigan bulsak, Vladimir Grek imperiyasini xam kurkuvga solgan. Ularning xikoya kilishlaricha, Vladimir bobolarining greklar utsi-dan Kozongan galabalarini eslab, kup sonli lashkarini Mstislav boshchiligida Adrianopolga yubordi va Fransiyani egalladi. kurkib ketgan Aleksey Komnin Kievga kesar (kaysar) Avgustning jonbaxsh xoch (krets) ogochini, javoxirly kadaxini; Vla- dimirning bobosi Konstantin Monomaxning toji, oltin zanjiri va barmalarini sovga kilib yubordi. Efes Mitropoliti Neofrit bu sovgalarni buyuk knyazga takdim kilar, tinchlikka undadi. Kiev jome’ ibodatxonasida unga imperatorlik tojini kiydirdi va Rossiya shoxi deb e’lon kildi. Moskva kurol palatasida Monomaxning oltin kalpogi, zanjir, xassa, skipetr va kadimiy barma saklanadi. Bizning shoxlarimiz tantanali marosimda yasanadigan bu ziynatlar rostdan xam (Vizantiya Imperatori - s.) Aleksiyning sovgasi bulishi mumkin.

N. M. Karamzinning ma’lumotlaridan bilamizki, X asrda Rossiya xukmdorlari Vizantiya imperatorlaridan shoxona sovgalar talab kilib turishgan. XIV asrdagi Moskva Ulug knyazlari kupincha ana shu ba’zilari Gretsiyada yasalgan (bu ulardagi yozuvlardan va buyumning uzidan xam kurinib turibdi) boyliklar tufayli vorislariga vasiyatnoma berishni rad etishardi. Birok Frakiyaning bosib olingani shubxalidir.. kadimiy yilnomalarda Vladimirning asosan Gretsiyaga munosabatlarigina yozilgan. SHu bois Marvaziyning yozganlarini usha davr vokealari bayoni bilan kiyosiy taxlil kilish shuni kursatadiki, SHaraf al Zamon Toxir Marvaziyning yozganlari tarixiy xakikatga tugri keladi va N. M. Karamzin ma’lumotlariga mos. Fakat X11 asrning saroy tabib olimini bu tarixiy vokealarni yozishga nima undaganini aniklash kiyin. Ruslarning islom dinini kabul kilgani (extimol muallif Vladimir Monomax siyosatidan norozi bulib, Xorazm xoni xizmatiga utgan ruslarni nazarda tutgandir) xakida ma’lumotlar borligiga karaganda Marvaziyning asari Xorazmning X1 asr tarixiga tegishli, chunki yukoridagi vokealar xususida Beruniy xam “Osoru-l-bokiya” (Xronika) asarida yozgan. U Xorazmda slavyanlar kup bulib, ular ichida ilmlilari xam borligini aytadi. Beruniy ulardan slavyan va yunon tillarini urgangan edi.

Mavzuimizning asosiy masalasi kadimgi Rus va SHark munosabatlari bulgani uchun, mugullar davrigacha bulgan kadimgi rus yozuvi yodgorliklarini kiskacha kurib utamiz va ba’zi yilnoma ma’lumotlarini taxlil kilish orkali SHark mamlakatlarining SHarkiy Ovrupo kengliklariga ta’sirini yoritamiz.

Rus turkshunosi A. N. Kononovning fikricha, mamlakatimizdagi sharkshunoslik tarixining 1917 yilgacha bulgan davri ikkita teng boskichga bulinadi; 1854-1855 yillargacha SPb dorilfununining shark tillari fakul’teti tUzilgungacha bulgan davr va undan keyingi, to 1917 yilgacha bulgan davrlarga bulinadi.

Peterburg, Kozon va Xar’kov dorilfununlarining tashkil etilishi Fanlar akademiyasi bilan xamkorlikda XIX asr rus sharkshunosligining keskin kuchayishiga olib keldi. Bu sakrash G. Klaprot, G. Spasskiy, Dorn, Fren, O. I. Senkovskiy, Tupchiboshev, Tornou, Sablukov, Xanikov, Berezin, Grigor’ev, Vasil’ev, Kovalevskiy, M. Kozimbek va boshka kuplab Rossiya sharkshunosligi asoschilari nomi bilan Uzviy boglik.

Fanlar akademiyasining shark tillari buyicha birinchi ad’yutanti etib (1804 yil 1 sentyabr’) ajoyib akademik bulib etishgan nemis sharkshunosi Genrix YUlius Klaprot kabul kilindi. U birinchilardan bulib kozok va uygur tillarini tadkik etgan edi. U «Boburnoma», bulgorlarning Volgadagi yozuvlari va boshka shark yozma yodgorliklari bilan shugullangan ovrupoliklardan biri edi. Uning tashabbusi bilan 1810 yili Rossiyada birinchi sharkshunoslik tuplami chikarildi. A. N. Kononovning aytishicha, Klaprot ulkan bilimga ega, buyuk sharkshunos, birok uning Rossiyadagi 7 yillik faoliyati rus sharkshunosligida arzigulik iz koldirmadi.

SHarkshunoslik buyicha FA muxbir a’zosi etib saylangan (1810 y.) birinchi rus olimi Georgiy Ivanovich Spasskiydir (1783-1864 y.). G. I. Spasskiyning kuplab asarlari bor. Uning «Drevnosti Sibiri» makolasi biz uchun ayniksa axamiyatli bulib, unda keyinchalik runiy-turkiy obidalar deb tan olingan sirli yozuvlar tugrisida makola bor.

A. N. Kononov G. I. Spasskiyni «Sibirskiy vetsnik» jurnali asoschisi deb tugri aytadi, birok, uni «Aziatskiy vetsnik» jurnali asoschisi deb xam atashadi. «Biblioteka dlya chteniya» va «Aziatskiy vetsnik» jurnallari asoschisi O. I. Senkovskiy edi. O. I. Senkovskiy Vil’no gubernasida tugildi, Vil’no dorilfununida ukidi. Usha erda mustakil shark tillarini urgandi. Talabalik yillari, 1818 yilda «Lukmon xikoyatlari» ni arabchadan polyakchaga ugirib, kirish suzi va izoxlar bilan chop etdi. 1819 yili kursni tugatgach Kichik Osiyo, Sibir’, Misr, Nubiya buylab sayoxatga chikdi va Polsha oynomalarida bu sayoxat asosida materiallar e’lon kildi. Rossiyaga kaytgach esa, «Severniy Arxiv» va «Sun otechetsva» oynomalarida 1822 yil davomida yul xotiralaridan bir necha parcha e’lon kildiki, bular kupchilikning e’tiborini yosh olim va SHark tillarini biluvchi sayoxatchiga jalb etdi. 1822 yili u Peterburg dorilfununi professori sifatida ishga kabul kilindi va birdaniga ikki - fors va arab tili kafedralari mudiri vazifalarini bajara boshladi. Uning mexnati natijalari «SHark mamlakatlari ilmi, san’ati va adabiyotiga doir asarlar, tarjimalar xamda sayoxatnomalaru, eng yangi ma’lumotlar chop etiladigan «Aziatskiy vestnik» jurnalida bosilgan. Senkovskiy 14 yil mobaynida uzi asos solgan «Biblioteka dlya chteniya» va «Aziatskiy vestnik» jurnallariga raxbarlik kildi. Bu jurnallarning rus madaniyati tarixidagi axamiyati juda ulkan. XIX asrning 30-yillarida kamdan-kam jurnal uning xakidagi tankidiy material, retsenziya, eslatma yoki latifasiz chikardi. G ogoldan tortib Davidov va Protopopovgacha nomashxur yozuvchilar xam uz asarlarida uning bilan baxslashishgan. Gogol’ va Pushkinning tabibi, Timofeev va Kukol’nikning dusti, ilmiy kashfiyotlarni tukib chikaruvchi, uzining utkir aklini fanning eng yaxshi goyalari ustidan kulishga bekorchi sarflagan kishi - Senkovskiy keyingi avlodlar ongiga shunday kirdi. Xatto Belinskiy xam uning tashkilotchilik iste’dodiga tan bergan.

Drujinin Senkovskiyning jurnalistlik maktabida maxorat egalladi. U Senkovskiyni eng yaxshi jurnalist, derdi.

Gertsen Senkovskiyni xech nimadan xayratga tushmasligi uchungina xurmat kilardi.

1818. 
      yil 11 noyabrda Fanlar akademiyasida Osiyo muzeyi tuzildi. U Rossiyada Urta Osiyo va sharkshunoslik tarixida asosiy urin egallaydi. Osiyo muzeyining birinchi direktori etib Xristian Davidovich Fren (1782-1851) tayinlandi. Bu arabshunos, Eronshunos, turkshunos olim Meklenburg-SHver gertsogligida, Rotsokda tugilgan. Maktabni tugatgach, dorilfunun talabasi buldi. SHarkshunos O. G. Tixsen raxbarligida SHark tillarini urgandi, nu­mizmatika va fikx blan shugullandi. 1805 yili Rossiyada erkin fanlar magitsra va falsafa doktori unvonini oldi. Rossiyadagi 1804 yilgi birinchi dorilfunun Ustaviga asosan u 1807 yilda Kozon dorilfununi SHark kafedrasi professori vazifasini tasdikladi. 1815 yilda esa shu dargoxning tarix-filologiya fakulteti dekani etib saylandi. Kozonga kelgan paytda X. D. Fren 1808 yili Somoniy va Buxoro tangalari xususida kichikrok asar chop etdi. Asar Kozonda lotin shrifti yukligi bois, arabcha yozilgan va sarlavxasidagi bir necha kupol grammatik xatolarga ega. Birok ukituvchilik faoliyatining dastlabki yillaridanok uzining kasbiga bekiyos muxabbati va iktidorligi, uzga talantlarga xasad kilmasligi, fanga yosh iktidorli kuchlarni tortishi va ular ishiga yordamlashishi bilan u barcha talabalarning xurmatiga sazovor bulganligi shubxasiz. 10 yil davomida ruslardan uziga urinbosar tayyorlamagani tugrisida tez-tez Frenga nisbatan aytilayotgan ayblovlarda xech kanday asos yuk. 1807 yildayok Fren gimnaziyaning tatar sinfida ta’lim olgan kamtar, intiluvchan va xarakatchan talaba S. V. Kruchininga e’tibor berdi. 1809 yili xali talaba bulgan Kruchinin Frenning yordamchisiga aylandi va professorning (shu jumladan bulajak tarixshunos YArsevning) leksiyalarini tinglashga etarli tayyorgarligi bulmagan turt nafar talabaga yiliga 60 sum maosh bilan raxbarlik kila boshladi. Bevakt ulimgina (1809 yil 30 iyul’) Kruchininga Frenning izdoshi bulishiga xalakit berdi. SHundan sung uning ishlarini YA. O. YArtsev (1792-1861 y.) davom ettirdi. U 1812 yili kursni tugatib, shark tillari buyicha nomzod darajasini oldi, 1816 yili esa magitsrlik dissertatsiyasini ximoya kildi. 1817 yili YArtsev Frenning tavsiyasi va M. A. Saltikovning otaligi bilan Forsiyaga junayotgan elchilar tarkibiga kiritildi va u yokdan Kozonga 1818 yili kaytdi. Bu paytda Fren Fanlar Akademiyasi koshidagi Osiyo muzeyining birinchi direktori etib tasdiklangandi.
      

Keyinrok, 1870 yilda xarbiy injener-kapitan Bogolevskiy Zarafshon daryosiga kupriklar kurish imkoniyatlarini kurib chikdi. Okrug muxandislik ishlari mudiri bulgan bu xarbiy injener usha yiliyok tog ishlari buyicha maxsus topshiriklar amaldori Tatarinovga Zarafshon daryosiga kuprik kurishga mos joy topish uchun asbob va burgulash ishlari bilan tanish bir nafar ishchi yuborishini surab murojaat kiladi. Bu xakda Turkiston xarbiy okrugi muxandislari boshligi vazifasini bajaruvchiga xabar bergach (deystvitelnыy satskiy sovetnik), Tatarinov baxorgacha burgulash ishlariga extiyoj yukligi tufayli Bogolevskiyga uskunalardan tashkari, tog ishchisi va geologiya, mineralogiya va tog ishlari bilan tanish tog ustavshigini xam junatish imkoniyati borligini tushuntirdi.

Albatta, Tatarinovni axoli uchun zarur bulgan kupriklar kurilishi emas, uzi ta’kidlaganidek, Zarafshon vodiysi kazilma boyliklari kiziktirardi. Zarafshon okrugi boshligiga yuborgan shaxsiy xatida u shunday deb yozgandi: «...Men shuningdek uddaburon kishini xam yuborishga karor kildim. U imkoni boricha Samarkand atrofining geologik tuzilishini urganish va kuprik kurish uchun kurilish materiallari izlash bilan birga boshka foydali kazilmalar joyini kursatishi lozim... agar toshkumir koni chikishiga umid tugilsa, uni amalga oshirish uchun Uzim boraman yoki muxandis yuboraman».

Rossiyaning Urta Osiyoni bosib olgan dastlabki davridanok, chor xukumati Amir Temurning kutubxonasini izlashga katta e’tibor berdi. Turkiston viloyatining xarbiy gubernatori uz raportida (1866 yil 17 yanvar’) shoshilinch choralar kurgani, xususan, Buxoroga Samarkand orkali katnovchi toshkentlik savdogar boylarga, extimol Samarkandning kaerdadir yashirin yotgan Temur kutubxonasini kidirish buyicha kursatma berganini xabar kiladi.Keyinrok, 1868 yildan boshlab, mashxur rus orientalitsi

A. L. Kun turli vakf xujjatlari yiga boshlaydi. U uzi yikkan 150 dan kuprok kimmatli xujjatlarni rus tiliga ugirdi va umumlashtira boshladi. 1870 yili general-gubernator fon Kaufmanning topshirigiga kura

A.L. Kun Urta Osiyo tarixida birinchi bulib Zarafshon vodiysida kazish ishlarini olib borib,kadimiy obidalarning koldiklari, tangalar va boshka ashyolarni tupladi. Arxiv materiallarining guvoxlik berishicha,A.L.Kun kuplab kadimiy topilchalar tuplagan. Bular 1871 yilning may oyida Samarkanddan Toshkentga, sung u erdan Rossiyaga junatilgan. A. L. Kunning bu topilmalari Peterburgda ermitajda kurgazmaga kuyilishi lozim edi. SHuni xam aytish lozimki, A. L. Kun kazish va arxeologik materiallarni urganish ishlariga maxalliy axolining bilimdon vakillarini xam jalb etgan. Masalan, Mirzo Mulla Abduraxmon ibn Muxammad Latif (tarixiy adabiyotda Mirzo Samarkandiy nomi bilan mashxur), Muxtojir Samarkandiy shular jumlasidan. Samarkandlik Mirzo Mullo Abduraxmon A. Kunning (1840-1888 y.) yakin dusti va tarjimoni edi. Mirzo Samarkandiy A. Kunning 1870 yilgi Iskandarkulga ekspeditsiyasida xamroxlik kilgan edi. U safar taassurotlari asosida «Ruznomai safari Iskandarkul» («Iskandarkul safari kundaligi») ni ezdi. Unda Zarafshon daryosi yukorisidagi Panjikentdan to Paldaragacha, YAgnobdan Iskandarkulgacha bulgan barcha axoli maskanlarining tavsifi berilgan, «Kundalik»da mazkur joy-larning ijtimoiy-iktisodiy axvoli, xalk turmushi, tili va an’analari tugrisida muxim ma’lumotlar va ba’zi arxeologii faktlar bor. «Kundalik»ning asosiy kiymati shundaki, unda u yoki bu ma’lumotning kaerdan olingani va kachon yozilgani kursatilgan. Mirzo Samarkandiy «Kundalik»ni 1870 yil 30 aprelida Panjikent shaxri yakinidagi Rudak kishlogidan boshlab, 1870 yilning 29 iyunida Samarkandda tugatgan.

«Kundalik» ning kirish kismida asarning maksadi bayon kilingan va u 1870 yilning 1 iyunida Samarkand shaxrida yozilgani aytilgan. «Ilova» da esa boy ashyoviy materiallar, xususan, masjid va boshka binolar devoridagi bitiklardan kuchirmalar, kabrtosh yozuvlari va yul kursatkichlaridan, ekspeditsiya yulida uchragan boshka turli yozuvlardan kuchirmalar, Falgar va Matchox rayonlaridagi axoli orasida tuplangan lapar va kushiklar keltirilgan.

«Kundalik» ning muallif kulyozmasi A. Kun tomonidan kisman rus tiliga ugirilgan. Mirzo Samarkandiyning bizgacha etib kelgan ikkinchi asari 1872 yili yozylgan. «Moskva ekspeditsiyasi kundaligi» (Ruznomai safari Maskob) asaridir. Asar Mirzo Samarkandiy va A. Kunning «Tabiatsevarlar jamiyati» taklifi bilan Rossiya Politexnika instituti Pyotr I tugilgan kunning 200 yilligiga bagishlab uyushtirgan kurgazmada katnashish uchun Moskvaga sayoxati natijasida yuzaga keldi. «Kundalik» da Rossiyaning madaniyat va xalk xujaligidagi yutuklari mufassal yoritilgan. Ayniksa, kurgazmaning Turkiston bulimi ishi keng yoritilgan. Bu bulim shunisi bilan jozibali ediki, u SHerdor madrasasini eslatuvchi ayvon - pavil’onda joylashgan edi.

Olim va tarjimon Mirzo Mullo Abduraxmon Samarkandiyning bizgacha etib kelgan kulyozma asarlari Urta Osiyo xalklarining tarixi, tili, etnografiyasi va arxeologiyasi buyicha kimmatli manba xisoblanadi. A. L. Kun tadkikotlarining eng muxim natijasi shuki, 1871 - 1872 yillarda,

Turkiston ulkasining arxeologik al’bomini tuzish maksadida Samarkand obidalari suratga olindi.

1870 yilda Perm’ boylari - aka-uka Kamenskiyning ishonchli vakili Semyon Lyaxtin Zarafshon voxasidan 109 pud, 0,5 funt xar xil arxeologik va kuplab kadimiy SHark kulyozmalari tuplab, Peterburgdagi mperatorlik arxeologiya jamiyati va jamoat kutubxonasiga va Moskvadagi anik fanlar ishkibozlari jamiyatiga topshirdi.

Birok, shunaka savobli ishlar bilan bir katorda, Zarafshonda xam butun ulkada bulgani kabi, rus amaldor, ofitser va savdogarlari urtasida kadimiy noyob narsalarga bulgan garazli kizikish kuchaydi. Ular xar xil yul va usullar bilan kadimiy narsalarni kulga kiritishga urindilar, maksadlari keyin ularni kimmatga sotib boyish edi. Masalan, A. Kun general Abramovga yuborgan maktublaridan birida maxalliy millat vakillaridan uch kishi uning iltnmosiga kura, Buxorodan kidimiy oltin va boshka metallardan zarb kilingan tangalar olib kelgani, birok, bir xil narx taklif kilinganiga karamay, ular tangalarni A. Kunga emas, keyin kimmatiga sotish umidida bulgan Samarkand bulimi boshligi podpolkovnik Serovga sotishganini yozadi va Abramovdan chor amaldorlarining kadimiy yodgorliklar bilan chaykovchilik kilishining oldini olish buyicha choralar kurishini suraydi. Abramov javobida A. Kun bu masalada xak ekanini tan olsada, bu ishga aralashishdan kat’iy bosh tortadi va chor amaldorlarining xususiy mulkiga tegib bulmasligini ta’kidlaydi.

General Abramovnnng yodgorliklarni talashga sukutli roziligi rus amaldorlarini yanada «yirik» ishlarga ruxlantirdi va ularning ba’zilari arxeologik topilma nimaligi xususida tasavvUrta ega bulmagani xolda Samarkanddagi Afrosiyobni kazib,talashga tushdi. Bu talonchilikni cheklash maksadida Turkistondagi CHor xukumati 1871 yil 3 martda 942-sonli maxsus xujjat chikarishga majbur buldi. Unga kura, shaxsan Kaufmanning ruxatisiz xech kanaka kazish ishlarini amalga oshirish mumkin emas edi. Birok, bu kursatma kam samara berdi va chor xukumati keyinrok, 1879, 1882, 1892 yillarda xam shunga uxshash karorlar kabul kildi. Rus jugrofiya jamiyati topshirigiga kura, 1874 yilning yozida N. P. Barbot de Marni Zarafshon voxasida geologik kuzatishlar olib bordi. Uning natijalari umumlashtirilmagan, kulyozma xolda bayon kilingan, xolos. G. D. Romanovskiy va I. V. Mushketovlarning 1874 yilda utkazgan foydali kazilmalarni kidirish ishlari katta ilmiy axamiyatga ega. Ularning tadkikotlari natijalari 1878 yilda e’lon kilindi. 1886 yilda esa bu materiallar I. V. Mushketovning «Turkiston» asarida ilmiy jixatdan umumlashtirildi.

1875 yili Afgoniston - Buxoro chegarasida yuzaga kelayotgan vokealar munosabati bilan Kaufman buyrugiga kura xarbiy topografik xarakterdagi ekspeditsiya uyushtirildi. U ikki oy davomida Xisor va Kulob rayonlarida buldi. Ekspeditsiya a’zolari, Turkiston ulkasi statistika kumitasi raisi N. Maev (raxbar) podporuchik Vishnevskiy va astronom SHvarts Xisordagi muxim rayonlarida buldilar, ulargacha bu joylarga bironta Ovrupolikning oyogi etmagan edi. Ular Darvoza va Kunluz chegarasigacha etib borishdi.

ekspeditsiya kaytishi bilan Vishnevskiy Xisor, Kulobning, Zarafshonning yukori kismi xamda darali tog rayonlarining mufassal xaritasini chizdi va olimlarni xali noma’lum ma’lumotlar bilan tanishtirdi. N. Maev ekspeditsiya utgan joylarning tarixiy, antropologik va topografik tafsilotini tuzdi, astronom SHvarts esa Xisor va Kulob rayonlarida 14 ta astronomik kuzatuv punktlarini belgiladi.

1878. 
      yilda anik fanlar, antropologiya va etnografiya ishkibozlari Turkiston buliminnng „birinchi ilmiy ekspeditsiyasi” uyushtirildi. V. V. Bartoldning aytishicha, bu bulim 1870 yilda ish boshlagan. ekspeditsiya tarkibida olimlar V. F. Oshanin (bulim kotibi, raxbar), G. E. Rodionov (topograf) va M. I. Neveskiy (botanik) bor edi. ekspeditsiyaniig vazifasi Korategin va Amudaryo yukori kismini tadkik etish edi. 1878 yilning 25 iyulida ekspeditsiya Samarkanddan junab ketdi va yul-yulakay Korategin va Darvoza xududlarining bir kismini tekshirdi. Sung Selsuv vodiysi yukorisida ulkan tog muzligini topdi va bu muzlik yukorida eslatganimizdek, olim A. P. Fedchenko nomiga kuyildi. Bu muzlik - Zarafshon daryosi suv manbaidir, daryo-suvining oz-kup bulishi, voxaning suv bilan kanchalik ta’minlanishi shu muzlikning erishi xajmiga boglik.
      

M. Neveskiy ekspeditsiya mobaynida Samarkand tabiati, usimliklar dunyosi xakida juda kimmatli ma’lumotlar tupladi. Unikg 1894 yili e’lon kilingan asarida voxada usuvchi 25 xil daraxt va butalar ruyxati, mevali daraxt va butalarning payvadlangan (introduksiyalangan) turlari nomi keltirilgan.

Rus olimi V. M. Oshaninning ikkinchi yirik sayoxati 1879- 1905 yillarga tugri keladi. Bu sayoxat davomida asosan xasharotlar tuplanib, entomologik tadkikotlar utkazildi. 1884 yilning iyunida u Toshkent gimnaziyalaridan biri ukuvchilarining Zarafshon vodiysiga ekskursiyasini uyushtirdi. Uning marshruti Toshkent, Mirzachul, Uratepa, Jizzax, Samarkand va Namangan orkali utgan edi. Olim va uning shogirdlarini dexkonlarning sugorish-shoxobchalarini kurish va foydalanish san’ati, maxalliy axolining xujalik yuritish faoliyati, tabiiy sharoit va xayvonot olami kiziktirardi.

Zarafshon vodiysi Oshaninda kuchli taassurot koldirdi. U shunday deb yozadi: «Zarafshonning xar ikki kirgogi bir-biri bilan tutashib ketgan kishloklar va bog-roglar bilan tula, guyo bu erlarda eni 25 chakirim, Uzunligi bexad bulgan bitta shaxar turganga uxshaydi. Bu erlar tabiatan xosildor, nam kupligi tufayli kora kurinadigan lyossdan tarkib topgan. Zarafshon bu erlarni «xoritmaydi», uzi bilan olib kelayotgan kuplab mineral jinslarni bu erga berib, oziklantiradi...»

V. F. Oshanin Samarkand tugrisida chukur xurmat bilan gapiradi. U Samarkand va uning atrofi kalin daraxtzorlar bilan koplangani tufayli, issik bu erda Toshkentdagidek kuchli sezilmasligini yozadi. Uni ayniksa, Abramov xiyoboni (xozir G or’kiy nomida) va itsiroxat bogi xayratga soladi. «Bog va xiyobonga,-deb yozadi Vasiliy Fedorovich, nafakat Toshkent, Peterburg xam xavas kilsa arziydi». Olim, shuningdek, Samarkandda bogdorchilik va

Uzumchilik juda rivojlanganini yozadi. V. F. Oshanin asarlaridan Zarafshon voxasida paxtachilik va ipakchilikni rivojlantirish buyicha bir kator foydali maslaxat va tavsiyalarni topish mumkin.

kurilajak temir yul yunalishini belgilash va Amudaryoda kemalar yurishi imkoniyatlarini aniklash uchun utkazilgan kompleks ekspeditsiya xam ulkan ishlarni bajardi. Bu ekspeditsiya tarkibiga graf Rostovsev, injener Lyapunov, professorlar Sorokin va Mushketov, musavvir va adib N. N. Karazin, injener e. O. Sokolovskiy, musavvir Simakov, podpolkovnik N. Maev, Lunevich, Kregmeyr, doktor Valitskiy, zoolog Pel’tsam va boshkalar kirdi. ekspeditsiya ikkn guruxda ikki yunalish buyicha ish olib bordi. 1879 yilning iyunida ekspeditsiyaniig barcha a’zolari Samarkandda yigiladilar. Bir gurux chul bilan Karshiga yul oladi va kuruklik yulini urganadi, ikkinchi gurux Kitob, SHaar, Ertepa, Kaltanor orkali Darbandga boradi, deb karor kilinadi. Darbandda uchrashgach, guruxlar yana dasturga muvofik tadkikotlarni aloxida-aloxida olib borishga kelishadilar. Axolining turmush tarzini urganish N. N. Karazinga topshirildi Musavvir N. E. Simakov esa SHaarda bulgach, Samarkandga kaytishi va uch xafta mobaynida tarixiy obidalarni, asosan, Guri Amir, SHoxi Zinda, Bibixonim yodgorliklarini urganishi va nusxa kuchirishi lozim edi. Bu ekspeditsiya yakuni buyicha katta xajmda ma’lumotlar tuplandi va ular Turkiston ulkasini urganishda muxim axamiyat kasb etdi. Ulkaning rus olimlari tomonidan muntazam urganilishi 19-asrdan boshlandi. Samarkandda (1878 i.), Panjikent, Jizzaxda (1881 y.), Kattakurgonda (1901 y.), Krasnogvardeyskda (1909 i.) meteorologik santsiyalar tashkil kilindi. Bu sansiyalarning keng kamrovli ma’lumotlari esa keyinchalik Urta Osiyoning iklim xaritasini chizgan L. A. Molchanov tomonidan ishlab chikildi.

1887 yildan boshlab Turkiston general-gubernatori va yana uch maxalliy viloyat xarbiy gubernatorlari xuzurida statistika kumitalari tuzildi. Ularning tarixiy rolini Samarkand viloyat statistika kumitasi misolida kuriit mumkin. Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi Nizomning 55- moddasi va Turkiston ulkasi buyicha 1887 yil 29 avgust va 1 oktyabrdagi buyruklarga kura, Samarkand viloyat statistika kumitasi tUzildi. U gubernya statistika kumitalari xakidagi Nizomga kura ishlashi lozim edi. Statistika kumitasi xukuki, vazifalari, byudjeti va tarkibiga kura davlat muassaaasi bulsa-da, u erda asosan chor xukumat apparatining kuyi zvenosi va maxalliy faol ulkashunoslar tuplangan edi. Samarkand kumitasiga uz ma’muriy vazifasiga kura uchta doimiy a’zo va maxolliy amaldorlardan 29 nafar xakikiy a’zo kirardi. Uning doimiy kotibi va bosh tashkilotchisi M. Virskiy edi. Graf K. Palen uni unvoni yukorirok kishi bilan almashtirishni taklif etgan. Uningcha, Virskiy uz ma’lumoti va dunyokarashiga kura bu vazifaga, xukumat talabiga mos emas edi. Xakikatda esa gap statistika kumitasining tuzilishida emas, balki ish uslubida edi.

kumita kotibi M. Virskiy, maxalliy ulkashunos olim V. L. Vyatkin, V. P. Nalivkin va boshkalar kuprok fan va ulkashunoslik bilan shugullana boshladilar. Birok, bu rasmiy xukumat vakillarining fikricha, statistika kumitasi vazifasiga kirmasdi. K.SHlenning fikricha, kumita asosan Samarkand viloyatidagi barcha tarmoklar buyicha iktisodiy va xujalik xayotiga oid ma’lumotlarni tushlashi va shu asosda, xarbiy gubernatorlar xisobotiga ilova sifatidagi xisobotlar statistika obzorlari tayyorlash bilan shugullanishi lozim edi.

To 1891 yilgacha deyiladi K. Palenning taftish xisobotida, kumita bu vazifani yaxshi bajarib keldi. 1891 yildan keyin kumita faoliyati kup tomonlama kengaydi, nafakat obzor uchun zarur bulgan, balki uta ilmiy materiallarni tuplay boshladi, tarixchilik va ma’rifatchilik bilan shugullana boshladi. Bu Rossiya xukumati manfaatlariga zid edi. Xususan,

1907. 
      yil boshlarida Samarkand viloyati statistika kumitasi kutubxonasida 2505 nomda 4877 nusxada kitob bor edi. Fakat 1906 yilda kutubxonaga 167 nomdagi 299 nusxada kitoblar keltirilgandi. 1908 yilda unda 2672 nomdagi 5168 nusxa kitob bor edi. Usha davrga nisbatan bu katta kutubxona edi.
      

V. L. Vyatkin ilmiy va ijtimoiy faoliyat bilan bir katorda ba’zi nashrlarga muxarrirlik xam kilgan. 1900-1907 yillarda u «Samarkand viloyati obzori» dan tashkari, S. A. Lagin yozgan «Ruscha-uzbekcha lugat» ning 1- 2- 3-nashrlariga muxarrirlik kildi, Lugatning 3-nashri 1907 yilda «Russkaya okraina» bosmaxonasida 3000 nusxada nashr etildi.

2.XIV asr va Qo‘qon xonliklarida tarixnavislikning rivoji.

Viloyat statistika kumitasi boshkaruvchi a’zolari tashabbusi bilan

1907. 
      yili Samarkandning eski shaxar kismida maxsus kutubxona ochildi. U SHerdor madrasasi binosida joylashgan bulib, mudiri V. L. Vyatkin edi. Kutubxona asosan chorizm olimlariga, ba’zan musulmon axoliga xizmat kursatardi. Kutubxona ulkaning endi shakllanib kelayotgan demokrat ziyolilari - jadidlar tuplanib, munozara kiladigan ma’rifat markazi edi. YAna shuni aloxida ta’kidlash lozimki, statistika kumitasi tuplagan barcha materiallar, 1908 yili taftish kilgan senator K. Palen aytganidek urtacha, taxminiy edi. Samarkand viloyati statistika kumitasi Rossiyaning boshka guberniyalaridagi er ishlari statistika kumitalariga uxshagan idora edi. Uning ba’zi ma’lumotlari anikligi va tulikligi jixatidan garbiy Ovrupo statistikasidan a’lorok edi. Birok, shuni xam aytish kerakki, bu ma’lumotlar xozirgi paytda tadkikotchilar uchun juda kimmatli va xatto, Zarafshon voxasining 1887 yildan to Oktyabr’ tuntarilishigacha bulgan davrdagi ijtimoiy-iktisodiy tarixini urganishning yagona manbai bulib kolmokda.
      

Statistika kumitasi uz faoliyatining dastlabki kunidan boshlabok Samarkandning 20 yillik, ya’ni, Rossiyaning uni bosib olgan davri tarixini yozishga urindi. Bu vazifa kisman bajarilib, materiallar matbuotga tavsiya etildi. Birok, tasodifanmi, ataylabmi, Samarkand shaxri sobik shtab boshligi (unga kulyozma tanishib chikish uchun berilgandi) uni yukotib kuydi. Keyin, kumita Samarkand tarixiy yodgorliklarini tasvirlab, shu asosda kiskacha lavxa chop etishga karor kildi. Keyingi yillarda kumita ancha kimmatli ma’lumotlar tupladi va uz vaktida kupgina atokli sharkshunoslar axamiyatini ta’kidlagan ilmiy statistika makolalarini chop etdi. 1890 yili kumita «Samarkand viloyati statistikasi uchun materiallar tuplami» ni nashr etdi. Bu tuplamda ilk bor Zarafshon voxasiging 1887-1888 yillardagi ijtimoiy-iktisodiy axvolini kursatuvchi ba’zi rakamlar berilgan edi. «Tuplam» dan, shuningdek, kishlok xujaligi, maorif, jugrofiya va ulka sugorish tarmoklari tugrisidagi ulkashunoslik ruxidagi bir kator makolalar xam urin olgandi. 1889-1912 yillarda kumita «Samarkand viloyati obzorlari» ning 23 tuplamini nashr kildi (Samarkand,1890- 1913 y.y.) Keyin «Samarkand viloyati ma’lumotnomasi», «Samarkand viloyati» manzillari- kalendarlari» ning 17-chikarilishini e’lon kildi. Bundan tashkari, kumita M. Virskiy tuzgan «Turkestanskiy kommercheskiy adres-kalendar’ v 1898 g.» ni xam chop etdi.

Bu manzil-kalendarda Samarkand, Fargona, Sirdaryo viloyatlari va Buxoro xonligining savdo-sanoat firmalari tugrisida juda kimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashkari, M. Virskiyning ba’zi asarlari Samarkand statistika kumitasi tashkil etilishidan oldin nashr kilingandi. Ularda Zarafshon vodiysi axolisining antropologiyasi (yuz tuzilishi), turmush tarzi, umuman etnografiyasi buyicha kizikarli ma’lumotlar bor edi. M. S. Andreev, M. Virskiy, I. M. Slutskiy, N. V. Pozdnyakov, N. S. Likoshin, F. Pospelov, V. L. Vyatkin va boshkalarning tarixiy-iktisodiy xarakterdagi va ba’zi axoli punktlarining madaniy turmush sharoitini yorituvchi turli matbuot organlari va tuplamdarda chop etilgan ilmiy ishlari dikkatga sazovordir.

Samarkand ulkashunoslari M. Virskiy, I. P. Petrov, V. L. Vyatkin ulkaning vakf xujjatlarini urganish buyicha bir kator makolalar e’lon kilishdi. YU. O. YAkubovskiy, N. A. Kirpichnikov, F. Pospelovlarning asarlari esa Samarkand viloyati xunarmandchiligi tarixi va axvoliga bagishlangan edi.

V. L. Vyatkinning (1859-1932 y.) inkilobgacha nashr etilgan ilmiy asarlari eng kimmatli manbalardir. V. L. Vyatkin uz xayotini, kuch-gayrati va bilimini insonlarga bagishlagan yirik rus olimi edi. Uning arxeologik maktabi xam, ustozlari xam yuk edi. U mustakil ukigan bilimdon, iktidorli ulkashunos edi. SHuning uchun xam arxeologik kazilmalarni u «fan urgatganday» emas, uzicha olib borardi. V. V. Bartold aytganidek, u «Samarkand obidalarining ajoyib bilimdoni» edi.

Vasiliy Lavrent’evich Vyatkin Samarkandga Toshkent ukituvchilar seminariyasini tugatgach kelgan edi. Uzbek, fors, tojik kabi bir necha tillarni mukammal bilgan yosh olim shaxarning tarixi, noyob kulyozmalarini, vakfnoma, xalk afsona va dostonlarini yigish va tarjima kilish bilan shugullandi. Bular unga xanuzgacha uz kimmatini yukotmagan ilmiy asarlar yozish imkonini berdi.

U tarix, iktisod, madaniyat, etnografiya bilan kizikdi. Mir Abu Toxir xoja Samarkandiyning «Samariya» sini ruschaga tarjima kildi. Sung Imom Abdulfozil Muxammad bin Abdujalil bin Abdumalik bin Xaydar as

Samarkandiyning «kandiyoyi Xurd» (Kichik kandiya) asari kulyozmasining birinchi kismini tarjima kildi. Bu kulezma Samarkandning turli mozorlari bayonini va shaxar tarixiga oid bir kator kimmatli ma’- lumotlaripi uz ichiga olgan. Keyin u «Boburnoma» ning ancha kismini, Muxammad Solixning «Risola»sini, Samarkandning bunyod etilishi va tarixiga oid afsonalarni tarjima kilib, e’lon kildi.

V. L. Vyatkin Samarkand joylashuvini xam urgandi va «Samarkand viloyati tarixiy jugrofiyasi materiallari» asarida uz tadkikotlarining natijalarini bayon etdi. Birok, yosh tadkikotchiga oson bulmadi. CHor xukumati tarixiy obidalar takdiriga befark karar edi. V. L. Vyatkinning ketma-ket noroziliklari tufayli, aytaylik, yodgorliklarni talash kamaygani, Ashratxana vayron bulishining, SHoxi Zinda binosida nakshlarning olib kuyilishining oldi olinishi kabi bir necha xollarning uzigina bu olim tugrisida ma’lum tasavvur beradi.

Samarkanddagi umri davomida V. Vyatkin Ulugbek rasadxonasini kidirdi va 1908 yili rasadxona vayronalarini topdi. Rasadxona seksanti (Vyatkin tolgan) xanuzgacha xam urta asr falakiyotshunoslari foydalangan eng kadimgi noyob asbob xisobanadi.

U me’moriy yodgorliklarni tiklash, Afrosiyobda katta kazish ishlarini boshlash, ulkan va boy kolleksiyalar tuplab, Samarkandni muzey shaxarga aylantirishni orzu kilardi. V. A. Vyatkin orzu kilgan ishlar bugungi kunda ruyobga chikmokda. Bevakt ulim olimning orzularini xam uzi bilan olib ketdi. Minnatdor samarkandliklar olimni Registon devorlari poyiga dafn etishdi, keyinrok xokini Ulugbek rasadxonasi yoniga kuchirishdi. Urta Osiyo, shu jumladan, Samarkandni tarixiy-arxeologik jixatdan urganishda sharkshunos olim, akademik V. V. Bartold (1869- 1930) etakchi urinni egallaydi. U Urta Osiyo xalklarining kadimgi va urta asrlar tarixini urganishning asoschisidir. 1893 yili Peterburg dorilfununi V. V. Bartoldni kadimiy yozuv va yodgorliklarni joyida urganish uchun Urta Osiyoga yulladi. U uzining birinchi ma’ruzasini 1893 yilning 11 dekabrida anik fanlar, Antropologiya va etnografiya ishkibozlari jamiyati- Turkiston bulimining majlisida kildi. Uning ma’ruzasi Xitoy va Urta Osiyoning Ettisoy orkali utuvchi aloka yulini urganishga bagishlangan edi. Bartold Turkistonda Arxeologiya ishkibozlari tugaragi ochish goyasini ilgari surdi. 1895 yilning oktyabrida uning raxbarligi ostida tugarak nizomi tUzilib, tasdikdandi. Bu tugarak chor xukumati tomonidan xech kanaka mablag bilan ta’minlanmasdi. 107 mafar tugarak a’zolaridan 16 nafari uning tashkilotchilari bulib, ular orasida V. V. Bartold, D. M. Levshin, N. S. Likoshin, K. V. Aristov, V. F. Oshanin bor edi.

Tez orada V. V. Bartold raxbarligidagi bu tugarak tarixchi va arxeologlarning ilmiy markaziga aylandi. V. Bartold esa butun Turkistondagi tarixchi va arxeologlar faoliyatiga raxbarlik kila boshladi. 1899 yilda Samarkand, Ashxobod va Fargonada tugarakning filiallari ochildi. V. Bartoldning yordamida 1899 yili V. L. Vyatkin «Samariya» va «Boburnoma»ning tarjimasini nashr etdi.

V. V. Bartoldning eng kuchli asarlaridan biri «Turkiston mugul boskini davrida» (1898-1900 y.) edi. Bu asar bilan V. Bartold rus faniga Urta Osiyo tarixini urganishda ulkan xissa kushdi.

V.V. Bartold Temur va temuriylar tarixi bilan shugullandi. Bu masalada u Xofiz Abruning asarlarini sinchiklab urgandi va jugrofiyun va sharkshunos tarixchilar urtasida davom etib kelayotgan Uzboy tugrisidagi kup yillik tortishuvni xal kildi. Asar 1897 yilda chop etildi. Unda Samarkandning XU-XUP asrlardagi tarixiy-jugrofiy joylashuviga etarli tavsif berilgan.

Samarkanddagi Bibixonim masjidining kurib bitkazilganining 500 yilligi munosabati bilan (1399-1899 y.) V. V. Bartold Samarkand va Turkiston ulkasining boshka rayonlaridagi tarixiy obidalarni saklash va tuzatishga bagishlangan maxsus ilmiy makola ezdi. Bu inkilobgacha bulgan davrdagi Turkiston ulkasi tarixiy yodgorliklarini kuriklash va tiklash yuzasidan bulgan birinchi urinish edi.

1896-1901 yillarda V. Bartold Peterbug dorilfununida ishlaganida Urta Osiyo tangalaridan kolleksiya tuplagan, u erda Samarkand dirxamlariga aloxida urin berilgan edi. V. V. Bartold ilgari fanga ma’lum bulgan va ma’lum bulmagan Samarkand dirxamlari xakida kator makolalar e’lon kildi. Bu makolalarda Samarkand axolisining kadimgi va urta asrlardagi tarixi, ijtimoiy-iktisodiy xayoti aks etgan edi.

V. V. Bartoldning «Ulugbek va uning davri», «Turkistonda sugorish ishlari tarixiga oid» va boshka ajoyib asarlari bugun xam uz axamiyatini yukotgani yuk. Olimning shogirdi, SamDD professori, marxum I. I. Umnyakov guvoxlik berganidek, V. V. Bartold uzi tanlagan soxasida uchmas iz koldiradigan kishilar sirasiga kiradi. Uning ilmiy kizikishlari kamrovi juda keng edi. Uz asarlarida u YAkin va Urta SHark va ayniksa, Markaziy Osiyoning urta asr tarixini, islom tarixini, kadimgi Arab xalifaligi tarixini, Eron va Afgoniston tarixi va filologiyasini, larixiy jugrofiyani, Xitoy va Kavkaz orti tarixini, turkiy va mugul xalklari filologiyasi va etnografiyasi tarixini, musulmon epigrafiya va numizmatikasini, manbashunoslik, rus va jaxon sharkshunosligi tarixini kamrab oladi.

B. F. Gafurov, I. I. Umnyakov va boshka sharkshunos olimlarning taklifiga kura, 1962 yili Moskvadagi SHark adabiyoti nashriyotida akademik

V. Bartoldning 10 jildlik asarlari tuplami chop etildi. Uni nashrga tayyorlashda taxrir xay’ati Bartold asarlarini nashr etish buyicha bosh taxrir xay’ati a’zosi bulgan professor I. Umnyakov tuzgan «Akademik V. V. Bartold asarlarining tavsiflangan bibliografiyasi»dan keng foydalangan. Professor I. I. Umnyakov Leningrad, Moskva, Toshkent Arxivlaridan miskollab material tupladi va natijada V. V. Bartoldning 460 dan otttik nomdagi chop etilgan asarini bibliografiyaga kiritdi. Bundan tashkari, I. Umnyakov rus komusiy lugatlaridagi 28 makolani, «Islom komusi»dagi 246 makolani xisobga oldi. I. Umnyakov V. Bartoldning «Dissertatsiya ximoyasi oldidagi nutk», «Turkiston mugul boskini davrida» Ning 5 bobini,

Samarkandda 1894 yil yanvardan chika boshlagan «Okraina» ruznomasida bosilgan bir kancha publitsitsik makolalarini topdi va bibliografiyaga kiritdi. Usha davrlarda Samarkand Bartoldning asosiy urganish ob’ekti edi, ular V. Vyatkin bilan Afrosiyobda kazilma ishlarini olib borishar, Urta Osiyo tarixiy obidalarini kuriklash va tiklash ishlari bilan shugullanishardi. SHu erda bizning tarixiy adabiyotimizda faoliyati tugrisida xech narsa deyilmagan rus ulkashunosi YU. I. Brjezitskiy xususida tuxtalib utish joizdir.

3.O‘rta Osiyo haqida rus tarixshunosligi .

Utgan asrning to 90-yillarigacha maxalliy dexkonlar kutilarda bokiladigan asalarichilik bilan kam shugullanar edilar. Panjikentda xizmatda bulgan YU. Brjezitskiy maxalliy axolini bu ishga urgatishga karor kildi. Buning uchun u oyna kuti sotib oldi va dexkonlarga arilarni parvarishlashni urgatdi. 1890 yili uni Samarkandga utkazishdi. Bu erda xam u sevimli ishi bilan .shugullandi. Asalarichilikni rivojlantirgani uchun u 1890 yili Samarkand ipakchilik va asalarichilik kurgazmasining oliy mukofoti bilan takdirlandi. 1909 yilgi Turkiston kishlok xujaligi, sanoat va ilmiy kurgazmasida esa u Langbragning «Pchela i uley» kitobini maxalliy tilga ugirgani (1910 yili Samarkandda chop etilgan), kutili asalarichilikdagi kup yillik faoliyati uchun katta oltin medal bilan mukofotlandi.

Brjezitskiy Samarkandda madaniyat va maorif muassasalarini ochishga xam katta xissa kushdi. Ma’lumki, Samarkanddagi muzey 1874 yilda ochilgan va 10 yil utgach, kolleksiyalari Toshkentga berib yuborilgandi. Muzeyning ikkinchi tugilishi 1896 yilga tugri keladi. Muzey va kutubxona binosini kurishni Brjezitskiy raxbarlik kiluvchi maxsus kumita bajardi. U muzey va kutubxona ishida faol katnashdi, zoologik kolleksiyalar tup-ladi. YU. Brjezitskiy Samarkand Botanika bogining (xozir SamDU tajriba botanika bogi) asoschisidir. Bu erda YU. Brjezitskiy Xitoy, Xindiston va boshka mamlakatlardan keltirgan turli daraxt va butalar tuplangan edi.

YU. Brjezitskiyning kullab-kuvvatlashi natijasida 1911 yili Samarkand ilmiy kutubxonasi (xozir bu binoda Samarkand 1-bolalar kutubxonasi joylashgan) kurib bitkazildi va kitob fondi “ilmiy” adabiyotlar bilan tuldirildi.

Rus sayoxatchi rassomi S. Dudinning faoliyati xam ulkamizning X1X asr oxiri - XX asr boshi tarixi bilan boglik. S. Dudin buyuk rus rassomi I. Repinning shogirdi edi. U Peterburg Badiiy akademiyasini tugatgach, Urta Osiyoga keldi.

1895 yili S.Dudin arxeologiya komissiyasining topshirigiga kura, Samarkandning tarixiy yodgorliklaridan 200 ta surat kuchirdi va «Ornament va Samarkand masjidining xozirgi axvoli asarini yozdi. U 10 yildan oshik umrini Urta Osiyo xalklari etnografiyasi va amaliy san’atinn urganishga bagishladi. 1905 yili S. Dudin SHoxi Zinda mavzoleyida kazish ishlari olib bordi va bu bilan bir vaktda Urta Osiyo ganch uymakorligi buyicha boy kolleksiyalar tupladi, 1908 yili esa u ulkaning tarixiy obidalarining suratlarini oldi.Bu sayoxatlar paytida S. Dudin etnografik kolleksiyalar tupladi, Urta Osiyo me’morchiligi, yogoch va metall buyumlari va gilamlari xakida makolalar yozdi, Afrosiyob ganchkorligini urgandi. U 4000 dan oshik turl i narsa va amaliy san’at namunalari tupladi, 2000 surat chizdi.SHu orada maxalliy ulkashunoslar xam etishib chikdi. Bular Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdullaev, Mirzo Barot Mullo Kosimov va boshkalar edi. Ular birinchilardan bulib ulkadagi foydali kazilmalarni kidirish va tarixiy yodgorliklarpi urganishni uzlashtirib oldilar.

Samarkand Rossiya tomonidan bosib olingach, rus olimlarining bu erdagi tarixiy yodgorliklarga kizikishi yanada jonlandi. 1870 yilda rus sharkshunosi A. Kun raxbarligida Samarkandda birinchi marta arxeologik kidirishlar va tarixiy yodgorliklarni tuplash buyicha anjuman utkazildi. Ammo, Rossiyaning ba’zi amaldorlari shaxsiy boylik orttirish maksadida kimmatbaxo nodir buyumlarni uzlashtirib olish xollari uchrab turardi.

Toshkent, Buxoro, Samarkand, Ashxobod va boshka shaxarlarda azaldan kadimiy yodgorliklar savdosi mavjud bulsa-da, Rossiya istilosidan sung Samarkand bunday savdoning markaziga aylandi. «Bu shu bilan izoxlanadiki, Zakaspiy xarbiy temir yuli Samarkandga kelib tugardi. Va shu bois Rossiya va chet ellardan Temurning kadimiy poytaxtiga kuplab ziyolilar kelishga intilardi».

Vakt utishi bilan kadimiy osori-atikalar bilan savdo kilish maxalliy axoliga xam yukdi. Maxalliy axoli orasida osori-atikalarni tuplovchilardan biri Mirzo Buxoriy edi. U 2- gil’diya savdogari, Samarkand, keyinrok Xujanddagi dastlabki ipak yigiruv ustaxonalarining egasi edi, ipak bilan va boshka mollar bilan yirik savdo kilardi. Birok, uning bu ishlari kadimgi noyob buyumlar yigishga. xech xalakit bermasdi. U 1878 va 1886 yillardagi Toshkent va 1887 yilgi Xar’kov kurgazmalarining katnashchisi va sovrindori edi.

Mirzo Buxoriy 1883 yili I.I.Veselovskiy bilan tanishadi. U uzbek ziyolisining bu ishga kizikishini orttiradi. B.V.Luninning xabar berishicha, rus olimi Mirzo Buxoriydan 1883 yili 1202 ta buyum sotib oladi. Ular orasida 11 ta tilla, 77 ta kumush va 951 ta mis tanga, 13 ta mis sirga, 3 ta xaykalcha, 18 ta muxr, odam na xayvonlar tasviri tushirilgan 6 ta tosh bor edi.

1887 yilda Xar’kov kurgazmasidan keyin Mirzo Buxoriy Moskva bilan Peterburgda buldi, bu erlarning numizmat olimlari bilan yakindan tanishdi, oddiy buyum yiguvchidan ulkashunosga aylandi. Kup xujjatlarning guvoxlik berishicha, Mirzo Buxoriy (1893 yil bezgakdan vafot etgan) umrining oxirigacha uz faoliyatini davom ettirdi va ulkani urganishga uz xissasini kushdi. U 1889 yilning 6 iyunida Arxeologiya komissiyasi nomiga yuborgan maktubida shunday yozadi: «Kup yillardan buyon kadimiy buyumlarni yigib kelaman va juda katta mukofot kerak emas, men xar xolda Rossiyamizning fani va umummanfaati uchun xarakat kilyapman. Aynan Turkiston ulkasida shugullanganim ...ma’nisi shuki, maxalliy axolimiz kadimiy buyumlarni kadrlashni urganishi lozim»

Mirzo Buxoriy Furkat bilan shaxsan tanish edi. Bu xakda akademik Ibroxim Muminov shunday deb yozadi: 1891 yili Furkat Samarkandda buladi va Mirzo Buxoriynikida yashaydi. «Furkat Urta Osiyo madaniyati darajasini kursatuvchi kadimiy buyumlarni zur dikkat bilan kuzdan kechiradi,- deb yozadi I. Muminov.- Furkat bu xakda «Turkiston viloyati ruznomasi» da 1891 yil avgustda bosilgan xatida yozadi.

Kadimiy buyumlarning yana bir ishkibozi Mirzo Barot edi. "Mirzo Barot Mullo kosimov olim, tarjimon va kalligraf - xattot edi. Uning nabirasi Faxriddin Baratovning xabar berishicha, Mirzo Barot Mullo Kosimov taxminan X1X asrning birinchi yarmida Samarkandning maxdum Xorazmiy maxallasida tugilgan. U bolaligidan arab va fors tillarini urgandi, kalligrafiya turlari bilan kizikdi. Uning kalligrafiya buyicha oxirgi ustozi mashxur Samarkand kalligrafi Mirzo Xoji Samarkandiy edi. X1X asrning 50-60-yillarida Mirzo Barot atokli olim va rangli kalligrafiyaning ustasi sifatida mashxur edi. U Samarkanddagi birinchi rus-tuzem maktabining birinchi ukituvchilaridan edi. Mirzo Barot uch yil davomida ona tili va xusnixatdan dars berdi. Ish borasida u Urta Osiyoning tadkikotchilari, rus olimlari bilan yakindan tanishdi. Manbalar Mirzo Barotning N. Veselovskiy bilan yakin munosabatda bulganidan guvoxlik beradi. N. Veselovskiy 1885 yilda 4 oy mobaynida Afrosiyobda kazish ishlarini olib bordi. SHu davrda rus olimi Mirzo Barot bilan tanishdi va uni Samarkand tarixi bilan jiddiy shugullanishga kundirdi, ayniksa, Samarkandning tarixiy yodgorliklaridagn arab yozuvlarini kuchirib, urganishga undadi. Bunga ular urtasida bulgan 1886 yilgi yozishmalar xam guvoxlik beradi.

Mirzo Barot Mullo Kosimov ajoyib musavvir va kalligraf sifatida birinchilardan bulib ranglarga anik rioya kilgan xolda SHerdor madrasasi, Bibixonim, Guri Amir kabr toshlari, SHoxi Zinda devoridagi va undagi kabr toshlaridagi xamma yozuvlardan kuchirmalar oldi. Jizzax uezdidagi «Temurlang darvozasi» koyasidagi ikki yozuvdan

xam kuchirma oldi. 1886 yili Mirzo Barot Ulugbek madrasasi chizmasini tayyorlab, Tashkent kurgazmasiga kuydi, Ulugbek madrasasining bu chizmasi va lavxalar 1944 yil 9 dekabrda rassomning nabirasi Faxriddin Barotov tomonidan Uzbekiston Fanlar akademiyasiga sovga kilindi.

Mirzo Barot Toshkent kurgazmasida boshka kuplab maxorat bilan bajarilgan kur’oniy, kufiy va kitobiy usuldagi kalligrafik ishlari bilan katnashgan. Ma’lumki, Urta Osiyo ustalori shuxratini olamga yoygan Samarkandning tarixiy obidalari ana shu uslublarda bezatilgan edi. Mirzo Barot tibbiyot, tarix va islomshunoslikning xam bilimdoni edi. Bunga uning Samarkanddagi Bazarov bosmaxonasida chop etilgan «SHarxi Islom” asari guvoxlik beradi.

XULOSA.

Bu asarda "muallif islom dinining afzal jixatlarini kiyosiy taxlil kilib bergan. Mirzo Barot shariat konunlarini yaxshi bilganidan, uning kur’on suralarini bilimdonlarcha taxlil kilgani xam guvoxlik beradi. Bu asar muallifning ijtimoiy xayotga karashlarini aniklashga yordam beradi. Mirzo Barotning kasbi noyob kasb bulsa-da, usha davrda mexnatiga unchalik kup xaridor buyurtmachilar topmagan. U kalligraf va rassom sifatida etarli kadrlanmaganligini xam ta’kidlab utish joiz. U umrining sunggi yillarini kashshokdikda utkazdi, yorug kunlarga etmay, 1888-1889 yillar orasida Samar­kandda vafot etdi.

SHunday kilib, mashxur rus olim va sayoxatchilari - A. P. Fedchenko, I.

V. Mushketov, T. D. Romanovskiy, V. V. Bartold, V. L. Vyatkin va boshkalar Urta Osiyo xalklari tarixi, madaniyatini urganish va umumlashtirishga ulkan xissa kushdilar.

Bu olimlardan kuplari maxalliy axoli bilan dustona, ilik munosabatda bulib, uning xayotini engillashtirish, tarixi va madaniyatnni urganishni istashar edi.

Rus ziyolilarining ilgor vakillari xalk maorifi, soglikni saklash, san’at va adabiyotga ulkan xissa kushish bilan birga Turkiston ulkasi maxalliy xalklaridan xam bilimdon kishilar etishib chikishiga xamkorlik kursatdilar. Uzbekistonning atokli olimi va jamoat arbobi T. N. Kori- Niyoziy aytganidek, «ba’zan akdga sigmas tusiklarni engib utgan bu olimlarning chidamiga koyil kolmay iloj yuk. Ana shu fan zaxmatkashlarining xayrli mexnati okibatidagina, ulkan ish davom ettirildi va Turkiston ulkasini jugrofiy, zoologik, botanik va geologik jixatdan urganish boshlandi»