Mavzu: O'rta asrlarga kirish. G'arbiy Yevropada va Sharqda feodal munosabatlarningyuzaga kelishi. O'rta asrlar tarizi manbalari. Reja

Mavzu: O'rta asrlarga kirish. G'arbiy Yevropada va Sharqda feodal munosabatlarningyuzaga kelishi. O'rta asrlar tarizi manbalari.

Reja :

1. Kirish. Feodal dunyosi. Xududlarni boshkarish. Ijtimoiy tashkilotlar

2. Urta asrlar shaxarlari. Davlat, xuquq va cherkov. Urta asrlarni davrlashtirish

3. Yevropada yer egaliga jamiyatining uziga xosliklar

4. O’rta asrlarga oid manbalar (V-XV asrlar). V-XV asrlar tarixiga oid manbalar

O’rta asrlar vokealarga boy katga tarixiy davr - V-XV asrlarni uz ichiga oladi. Jaxon tarixining ushbu davri xronologik chegaralarida Evropa, Osiyo, Afrika va Amerika mamlakatlari ijtimoiy-ixtioodiy va siyosiy tara^kiyotining notekis rivojlanishi kuzatiladi. Evropaning aksari mamlakatlarida ilk urta asrlar davri XI asr urtalariga kadar davom etsa, Vizantiyada XII asrga xadar bulgan. Xitoyda er egalgagiga asoslangan jamiyatga utish III asrda, ?^indistonda IV asrda, Earbiy Evropada V asrda boshlanadi. Urta asrlarning rivojlangan davri IX asrga (Arab xalifaligi, Urta Osiyodagi Somoniylar davlatlari) tu tri kelsa, Evropada XI asrning Urtalaridan boshlanadi. Darslykning xajmi imkoniyat bermasligi va universitetlar uxua dasturlarida Evropa tarixi aloxida zp’ilishi kuzda tutilganligi mazkur kitbbda fakat shu kitaning V-XV asrlardagi utmishini yoritishimizga asos buldi.

Unda tarixshunoslikdagi yangi karashlar, Urta asrlar tarixini (medievistika) tadkik etishdagi sunggi yutukdar mujassamlashgan. SHuningdek, tarixiy jarayonlarga sivilizatsion yondashuv bilan birgalikda, formatsiya nazariyasi yugukdari xam inkor etilmagan,;Muallif xar ikkala yondashuvning njobiy va salbiy jixatlarini tankidiy taxdil etishga intildi. Urta asrlardagi barcha vodealarni birgina darslikda bayon etish .mushkul. SHuning uchun biz urta asrlar jamiyatining muxim jarayonlari va tarakxiyoti donuniyatlarini ayrim mamlakatlar tarixgshi yoritish orkaly kUrsatishga xarakat kildik.

Darslikni tayyorlashda Evropaning Filipp de Kommin, Fernan Brodel, Franko Kardini kabi tarixchi olimlaridan tashkari Rossiyanipg tanidli medievistlari P.G Vinogradov, D.M Petrushevskiy;; E.A Kosminskiy, S.D Skazkin va boshdalarning asarlari, darsliklari xamda xrestomatiyalardan keng foydalanildi.

Xozirgi Evropa xalklari va mamlakatlari aksari kupchiligining tarixi adabiyotlarda shartli ravishda “Urta asrlar” deb nomlangan davrdan boshlanadi. “Evropa” atamasi antik davrda paydo bulib, semit tilida “Ereb” - Garb degan geografik tushunchani anglatsa, Osiyo (“Asu” suzi negizidan) SHarkni anglatgan. Amalda Evropa atamasi ma’lum xalkdar va mamlakatlarining xududiy yaxlitligini uzida mujassamlab, ularning tarixida iktisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy umumiylik, birlik mavjud ekanligini ifoda etadi. Ayni paytda, kita garbiy kismining uziga xosligi urta asrlardayok sezilarli tue olib, Garbiy Evropani lokal sivilizatsiya, ya’ni Evropa sivilizatsiyasining bir kismi syfatida shakllanishiga olib keldi. Usha davrda Farbiy Evropa tushunchasining geografik mazmuni, uning tarixi bilan boglik bulmasdai, Evroosiyo kitasining bir kismi - mayin ikdimli garbiy dengiz soxilini anglatgan, xalos.

Garbiy Evropa tarixiy xududi. Urta asrlarda Garbiy Evropa tarixiy mintakasi tarkibiga Angliya, Fransiya, Germaniya, Ispaniya, Skandinaviya mamlakatlari va Vizantiya imperiyasi, garbiy, janubiy va sharkiy slavyanlar davlatlari - Polsha, CHexiya, Bolgariya, Kiev Rusi xam kirgan.

“Urta asrlar” va “feodalizm” atamalari xakida. Evropada tarixshunoslikning yuksalishi davomida ushbu atamalar mazmun-moxiyati uzgarib boradi. Urta asrlar lotinchadan “medium aeuum” (Urta asr) tarzida ilk bor ilmiy adabiyotlarga Italiya gumanistlari tomonidzn kiritilgan. XV asrda yashagan tarixchi Flavio Biondo uzining “Rim imperiyasining kulashidan buyongi tarixi” asarida 410-1410 yillarni “urta asr” deb nomlab, uni gumanistlarning ilxom manbai bulgan antik davrdan ajratgan. Gumanistlar nazdida, urta asrlar antik madaniyatning yovvoyilashgan, varvarlashgan davri tuyulgan va tarixga bu xilda yondashuv keyingi asrlarda xam saklanib koladi.

Germaniyadagi Gall universiteti professori Y. Keller jaxon tarixini antik davr, urta asrlar va yangi davrga buladi. Uning fikricha, urta asrlar Rim imperiyasining 395 yilda bulinishidan to 1453 yilda turklar tomonidan Konstantinopolni egallaganiga kadar davom etadi.

XVII-XVIII asrlarda ratsional fikrlash va tabiiy fanlarning rivojlanishi ta’siri ostida jaxon tarixini davrlashtirishga karashar xam uzgarib, madaniyat tarakkiyoti din va cherkovga nisbatan munosabatdan muximrok kursatgichga aylanadi. Urta asrlar tarixidagi salbiy omillar - vijdon erkinligi bulmaganligi, diniy akidaparastlikning

ustunligiga e’tibor karapshgan. Uz navbatida, yangi tarixning boshlanishida kitob bosish dastgo>chINing ixtiro etilishi, Amerikaning kashf kilinishi, reformatsiya (cherkovni islox kilish) xarakatlari insonlar dunyoxarashini kengaytirgan ijobky voxealar edi.

Tarixshunoslikda XVI asr boshlaridan vujudga kelgan yangi romantik yunalish ma’rifatchilik mafkurasiga, yangi burjua dunyosi kadriyatlari tizimiga xarshi bulib, u urta asrlar tarixiga xizixishni orttirib, xatgo ma’lum muddat uni ideallashtirishga xam sabab b^ladi. Tabiat va jamiyatni anglab etishdagi uzgariishar )^rta asrlar Evropa kishisining bunday xarazilariga asos buladi.

“Urta asrlar” tushunchasini nisbatai chukurlashtirgan metodologik xususiyatdagi ikki yutuxxa XU1P-X1X asrlar chegarasida erishnladi. Ulardan biri xristian dinidagi “oxir dunyo” g oyasini inkor etgan antik davrdan dolgan taraxxiyotning davriy xususiyagga ega ekashshgi jamiyat tarakxiyoti uzluksizligi goyasi edi. Bu esa Earbiy Evropa urta asrlar jamiyatining indirozdan ixgisodiy va madaviy yuksalishi evolyusiyasini Kuzatish imkonyni beradi. Ayni shu tufayli, Evropa urta asrlariga dastlabki “zulmat asri, xorongulik asri” deb baxo berishdan chekinish boshlanadi.

Ikkinchi muxim jixat, bu - tarixni fadat vodealar va siyosiy jarayonlar ordali tavsiflashdan, ijtimokn jarayonlarga xam e’tibor daratish tomonga burilish buldi. Bunday yondashuv “urta asrlar” atamasining “feodalizm” tushunchasi bilan bir xil mazmun dasb etishiga olib keladi. Ushbu yondashuv ilk bor Fransiyadagi 1789 yilgi indilob arafasida matbuotda paydo buldi. XP-XSH asr.lardagi xududshunoslikka oid xujjatlardan “feod” atamasidan, (ya’ii senor tomonidan xarbiy xizmat evaziga berilgan er-mulk tushunchasidan) vujudga keladi. Uni german erlaridagi nomi “len” atamasidir. Shudan sung, Evropadagi urta asrlar tarixi feodallar - er egalari orasidagi yoki len tizimidagi ijtimoiy munosabatlar xu'km surgan davr sifatitsa tushunila boshlanadi.

Taxlil etilayotgan atamalar mazmunini nisbatai chukurlashuvi, XGX asrning ikkinchi yarmida tarix falsafasidagi yangi yunalish- pozitivizmning muvaffadiyatlari bilan bogliddir. U yangi metodologiya asosida tarixni fanga aylaitirishdagi dastlabki muvaffakiyatli xarakat buldi. Ayni pozitivizm tarixni ayrim daxramonlar xayoti xakidagi ommapob xikoyalardan xald tarixiga aylaktirishga; tarixiy jarayonni, xususan, jamiyatning ijtimoiy-idgasodiy xayotini xar tomonlama chudur }'rganishga nntilish, yozma manbalarga e’tibor bilan yondashish, ularni taxlil etishning taididiy metodini yaratish va bu ordali jarayoilardagi xadidatni xolisona yoritilishiga erishish1a intiladi. Pozitivizmning garaddiyoti XSX asrning 30 - yillaridan boshshiib, O. Kant (Ispansiya), J.S Mill va G.Spenserlar (Angliya) asarlaridz uz aksini topaet. Pekin u tarixiy taddidotlarga uz ta’sirini XIX asrning ikkinchi yarmidangina kursata boshlaydi. SHu urinda, turki y xalkdar tarixi jadid mak1ablarida XIX asrning' oxiridan ukitila boshlanganini eslamok xam joiz.

XIX asr tarixshunosligiga (istoriografnyasiga) nazar solsak, kuyidagi xulosalarga yu:lish mumkin:

- tarixiy jarayonning xilma-xilligini e’tiborga olsak, uning tadkikotchilar yaratgan abstrakt model bilan tavofutlari bulishi tabiiyligini tai olmogimiz lozim. Bunda tarix fanida ma’lum jarayon yoki tarakxiyot yuli “klassik” usulda bulganligi tavsifidan foydalaniladi. u borada modelning real vokelik yoki jarayon bilan tulik mos kelishi tushuniladi. Xususan, kadimgi garixda klassik kulchilik dazlati tatablariga Rim imperpyaoi mos kelsa, Kushon davlati aksincha, ayryam tamoyillar buyicha, unga zugri kelmaydi,

- tarakkiyotning bosknchlarga bulinishy tamoyili; \ukmron ijtimoiy tizimning xar bir boskichda kup ukladli zkanligini tan olinishi bilan tuldirilishi lozim. Faylasuflardan biri dar bir yangi jamiyat kurtaklari inkirozga uchragan jamnyat ichndan unib chikadi, deb bejiz aytmagan. Bu borada ukladlarning mavkei, ularning ushbu tarixiy boskichdagy etakchi ishlab chidarish soxasi bilan alokadorligi, uz glirini yashab bulgan jixatlarining xayotdan surib chikarilishi ba’zida tarixiy boskichning vakt chegaralaridan chikuvchi anik sharg-sharoitlarga boglikdir. Jumladan, Evropa sanoat ishlab chidarish bilan boglik yangi davr boskichiga XU1-XUSH asrlarda utilgan bulsa, Osiyo mamlakatlarining aksariyati, Afrika, Lotin Amerikasida sanoatlashtirish va millatlarning shakllanishi jarayonlari xali-xanuz davom etmokda. X^ozirgi globallashuv davrida “boy SHimol” va “kambagal Janub” degan geografik atamalarning paydo bulishi dolzarb siyosiy-ikdisodiy muammoga aylangani xam ushbu jarayon maxsulidir.

- tarixiy jarayonning bosknchlarga buliiishi uzok muddatli ta’sir omillari (tabiiy-iklim sharoiti, etnogenezi va ijtimoiy psixologiyasi xususiyatlari, din, jamoaning turi; shark, yunon, rim, german, slavyan va x-k.) davrning uziga xosliklari bilan bevosita uygunlashuvi lozim.