|
V-XV asrlar tarixiga oid manbalar
Ilk urta asrlarga (IV -XI asrlar) oid manbalar. Ushbu davrning asosiy xususyyati, antik dunyo va varvarlikdan yangi, er egaligi munosabatlariga asoslangan jamiyatga utilishidir. Ilk urta asrlar (U-XI asrlar) ozmi-kup.mi yozma manbalarda xam uz aksini topgan. Bu davrda davlat 'guzumi, tashkilotlari nisbatan sodda kurinishda bulgan, mamlakatlar va xatto bir mamlakatdagi viloyatlar orasida savdo va iktisodiy munosobatlar suet rivojlangan, Osiyodan tashkari barcha kitalarda natural xujatik xukm surgan, savodxonlik darajasi past bulib, madani.chtda dinning ta’siri kuchli bulgan.
Evropaning garbiy va janubiy xududlari axolisi ilk urta asrlardagi yangi sharoitlarga tobora moslasha borayotgan bulsa-da, ularning kupchnligi Rim konunlari buyicha yashaganlar. Vizantiya imperatori YUstinian I ning farmoni bilan Rim konunlari VI asrda tulatilib, tartibga keltiriladi. Uz davrining tanikdi xukukshunoslari Dikesta, Pandektalar P-U1 asrlardagi Rim konunlarini izox-ilovalar bilan tu'ldirib, novellalar - “YAngi konunlar”ni tuplashgan, u keyinchalik “YUstinian konunlari” nomini oladi. Ayni paytda, Xukukshunoslik buyicha maxsus kullanma “Institutsiya” xam yoziladi.
Bularning barchasi keyinchalik, XII asrdan “YUris sivilis korpus” (“Fukarolik konunlari tuplami”) deb axala boshlanadi. Ushbu davrda cherkov konunchiliganing eng mukim xujjatlarini uz ichiga olgan “YUris kanonitsis korpus” (“Kanonik konunlari tuplami”) yaratilib, unda cherkov masalalaridan tashkari, dindorlarning kundalik xayotlariga oid kuplab muammolarni xal etish yo’llari korsatilgan.
Kadimgi Rim konunlari, YUstinian davrining konunchilikka oid asarlari, “Novellalar”, shuningdek, “Fukarolik konunlari tuplami” VI asr tarixiga oid kimmatlya yozma manbalardir. Bu konunlar keyinchalik Vizantiyada bir necha bor kayta ishlanib, (jumladan, 726-yili “Eplog”, 886-912-y. - “Vasiyliklar”) tuplamlari ilk urta asrlar konunshunos- ligining asosi bulib xizmat kilgan. Garbiy Evropaga X1-XP asrlarda, ya’ni pul-tovar munosabatining yuksalishi, kirollar xokimiyatining kuchayib borishiga kadar, YUstinian konunlari deyarli tanish bulmagan. Unga kadar xukukshunoslar YUstiniandan bir asr avval imperator Feodosiy II (438) davrida yaratilgan Rim konunlari t^'plamidan foydalanib kelishgan. Varvarlik kirolliklarida, uning asosida, VI asrning boshlarida romanlashgan axoli uchun maxsus Rim konunlari bitilgan. Romanlashgan mamlakatlar va xududlar axolisi keyinchalik xam Rim konunlari buyicha yashagan.
Ilk urta asrlar yozuvchilari asarlari uz davri maorifi va madaniyati tarixidan muxim ma’lumotlar beradi. Tabiiy, bu borada kulyozmalar sifati, ulardagi ma’lumotlarga tankidiy yondashish lozim. Sababi, kupgina antik mualliflar asarlari bizgacha ayni ilk urta asrlar Vizantiya va Garbiy Evropa tarixchilari tomonidan kuchirilgan nusxalar shaklida etib kelgan. Ilk orta asrlar badiiy adabiyotiga xam ayni shu nukgai nazardan yondashish ma’kul, ularning aksari taklid tarzida yozilgan. Ulardan saroy xayoti, xarbiy, ijtimoiy-siyosiy, ba’zida xujalik xayotiga oid kuplab ma’lumotlarni olish mumkin.
Xalk adabiyotiga uz davrining folklori, kaxramonlik kissalari va kushikdari bilan uzviy boglikdik xususiyatlidir. Nemislarning “Xildebrant xakida kushik”, inglizlarning “Beovulf” kissalari 1X-X asrlarda bitilgan nusxalarda, fransiyaliklarning “Roland xaknda kushik”, islandlarning kissalari X1-X1P asrlardagi kulyozmalar tarzida sakpangan. Kanday bulmasin, bu ilk urta asrlar kissalari jamiyatning rang-barang jonli xayotini tasvirlab, turli masalalar echimini topishda kimmatli, ba’zida yagona manbalardir.
XI-XV asrlar tarixiga oid manbalar. Yangi davrning boshlangani ishlab chikarish kuchlarining tarakkiyoti, shaxarlarning yuksalishi, markazlashgan davlatlarning vujudga kelishi, er egaligiga asoslangan jamiyat va madaniyat tarakkiyoti manbalar mazmunida xam namoyon buladi. Ular fakat son jixatidan yuksalibgina kolmasdai, turlari kupayib, mzfakkablashib boradi. Ijtimoiy mexnat taksimotining chukurlashuvi.
pul-tovar munosabatlarining tarakkiyoti, shartnoma va oldi-sotdi ishlarini xukukiy jix,atdan rasmiylashtirish, boshkaruv ma’muriyatini takomillashtirish, uning vakolatlarini kengaytirish extiyojlari rasmiy ish yuritish va uni xujjatlashtirishga xam uz ta’sirini utkazadi.
Diplomatik munosabatlarga oid xujjatlar kupayib, rasmiy va xususiy turlarga bulinadi. Rasmiy xujjatlar sirasiga imperatorlar, kirollar, zodagonlar, erkin shaxar kommunalari va senoriyalar, shuningdek diniy boshkarmalar boshliklari - Rim papalari, patriarxlar va episkoplar yorliklari va xujjatlari kiradi. Muxrlangan yorlikdar ayrim xollarda xujjatning nomiga aylangan. Jumladan, Vizantiyada imperatorlar takdimlari oltin muxrli yorliklar tarzida bulib, xrisovul (oltin muxrli suz) nomini olgan. Papa devonida kurtoshin muxr - bulla ishlatilgani sababli, “apostollik murojaatlari” bullalar nomini olgan.
Xususiy xujjatlarni imperatorlar, kirollar yoki papalar in’om etgan makomga zga bulib, xukushunoslikdan maxsus ta’lim olgan notariuslar tuzgan. Ular xar bir xujjatni maxsus bitilgan namuna buyicha, katiy tartibda tayyorlaganlar. Uzaro kelishilgan shartlar buzilganda jabrlangan tomon sudga rasmiy xujjat sifatida kurib chikishi uchun notarius tomondan tasdikdangan xujjatni topshirgan. Mol-mulkning oldi-sotdisi, karz majburiyatlari, ijaraga berish, yuklarni manzilga eltish buyicha shartnomalar, kemalar ijarasi, tijorat ishlari buyicha kelishuvlar, savdo gil’diyalarini tuzish, meros vasiyatlari, in’om, kudga erkinlik berish xujjatlari va x-K.lar notarial tasdikdangan. Vizga bu xujjatlar, kuchirma nusxa yoinki kiskacha kaydnomalar shaklida yoki shaxar arxivlariga topshirilgan nusxalar sifatida etib kelgan. Bu turdagi xujjatlar ayniksa, Italiya arxivlarida kuplab saklanib kolgan. Urta Er dengizi xavzasidagi mamlakatlarda notariuslar instituti XP-XU asrlarda shakllangan va keng tarkalgan.
O’rta asrlarning epistolyar (yozma) merosi xam yuz minglab, turli xil va mazmundagi rasmiy, diplomatik yozishmalar va maktublardan tortib, badiiy mazmundagi yozishmalargacha bulib, ular xam ma’lum kiymatga egadkr.
Adabiyotga oid manbalar - ritsarlar jangnomalari, trubadur va vagantlar she’rlari, xalk kushiklari va kissalardan iborat bulib, ular xam uzining xilma -xilligi bilan ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
