Mavzu: Orientirlash va orientirlash burchaklari

4-Mustqil ta’lim

Mavzu: Orientirlash va orientirlash burchaklari

1-Topshiriq:Savollarga javob

1. 
   Orientirlash. Azimut va rumb burchaklari
   
2. 
   Teodolit va u bilan burchak o’lchash, burchak o’lchash aniqligi.
   
3. 
   Burchak o’lchash asboblari tahlili
   

Joyda plan olishda, burchak o’lchash ishlarini bajarishda nuqtaning o’rni gorizontal yoki atrofdagi predmetlarga qarab aniqlanadi. Joyda boshlang’ich deb qabul qilingan nuqta yoki chiziqqa nisbatan o’z o’rnini aniqlashga orientirlash (lotincha “oriens” sharq ma’nosini bildiradi) deyiladi. O’lchash ishlarini olib borishda joydagi predmetlarga (quyosh, oy va yulduzlar, relef, daraxt, imorat va boshqalar) qarab gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Kompas kashf etilganga qadar gorizont quyoshga qarab sharqqa nisbatan aniqlangan. Kompas ishlatila boshlagandan keyin (shimol, sharq, g’arb, janub) magnit qutbi yordamida aniqlanadigan bo’ldi. Plan olishda biron yo’nalishlar oralig’idagi burchaklar o’lchanadi, bu burchaklar orientirlash burchaklari deyiladi. Geografik kengklik (φ) va geografik uzoqlik (λ) burchaklari bilan aniqlanadi. Yerning markaziga tushirilgan chiziq bilan ekvator tekisligi orasida hosil bo’lgan burchak (φ) geografik kenglik, bosh meridian tekisligi bilan biror P nuqtadan o’tkazilgan meridional tekislik orasida hosil bo’lgan burchak (λ) geografik uzoqlik deb ataladi. Yo’nalish chizig’ining to’g’ri va teskari azimutlari orasida 180⁰ farq bo’ladi va ular quyidagicha aniqlanadi: A₁= A±180⁰. Agar to’g’ri azimut burchagi 180⁰ dan katta bo’lsa, teskari azimutni topish uchun 180⁰ ayriladi, agar kichik bo’lsa o’nga 180⁰ qo’shiladi.
Meridianning yaqin tomoni bilan yo’nalish chizig’i orasida hosil bo’lgan burchak rumb burchagi deyiladi. Rumb burchagi 0⁰ dan 90⁰ gacha o’lchanadi va rumb burchaklarining shimoli-sharq (sh.shq), janubi-sharq (j.shq), shimoli-g’arb (sh.g’) hamda janubi-g’arb (j.g’) gorizont tomonlari yozib qo’yiladi. Yo’nalishning rumb burchagi aniq bo’lsa, yo’nalish azimuti quyidagi formula yordamida chiqariladi:
I chorak r=A; II chorak r=180⁰ – A; III chorak r=A-180⁰; IV chorak r=380⁰-A
Direktsion burchak- bu zonaningo’q meridiani yoki o’nga parallel yo’nalishning shimoliy uchidan soat mili yo’li bo’yicha berilgan chiziqgacha hisoblangan gorizontal burchakka aytiladi. Direktsion burchak ham 0 gradus dan 360 gradus gacha o’lchanib,alfa (a) harfi bilan belgilanadi. Magnit milining muvozanat holatda turga­nida uning magnit o’qi orqali o’tuvchi vertikal tekislikni Yer sir­ti bilan kesishishidan hosil bo’lgan chiziqqa magnit meridiani deb aytiladi.
Magnit mili suniy magnitlangan temirdan tayyorlangan bo’lib, u gorizontal holatda muvozanat va erkin harakatlanishi uchun vertikal o’q uchiga o’rnatiladi.
Topografik yuzada qisqa masofadagi hududlarning burchak, vertikal masofa va maydonlarini tasvirlashda teodolitdan foydalaniladi va gorizontal burchaklarni o’lchash ishlari amalga oshiriladi. Teodolit bilan plan olishda asos bo’lib xizmat qiladigan nuqtalarni ketma-ket birlashtirish natijasida hosil bo’ladigan siniq chiziqlar sistemasiga teodalit yo’llari deyiladi.
Teodalit yo’llari faqat teodalit bilan plan olishdagina emas,balki geodezik tayanch shaxobchalarini zichlashtirishda, kanal yo’l trassalarini aniqlashda, gaz quvurlari, elektr tarmoqlari o’tkazishda va boshqa ishlarda ham keng qo’llaniladi.
Teodalit – burchak o’lchash asboblari ichida eng murakkabi bo’lib, u bilan vertikal va gorizontal burchaklar o’lchanadi. Uning gorizontal va vertikal doiralarida gradusni aniq hisoblash uchun vernerlar o’rnatiladi va ular 0-380⁰ li burchaklarni aniq ifodalaydi.Plan olish ishlarida eng ko’p qo’llaniladigani taxiometr teodoliti bo’lib, unda bir vaqting o’zida gorizontal va vertikal burchaklar o’lchanadi, joyning o’zida istalgan nuqtaning planli holatini va balandligini aniqlash mumkin. Ekker – kichik maydonlarning uncha katta aniqlik talab qilinmaydigan planlarini olishda qo’llaniladi. Ekker asbobi joyda 45⁰, 90⁰ va 135⁰ li burchaklarni o’lchaydi. Ekkerning oddiy, optik va plazmali turlari mavjud.
Oddiy ekker – uzunligi 15-20 sm, qalinligi 1,5-2 sm, eni 2-3 sm bo’lgan ikkita taxtani bir-biriga “+” shaklida birlashtiriladi va taxtachalar orasidagi burchak 90⁰ bo’lishi lozim. Bussol.bu asbob yordamida yo’nalishlarning magnit azimutlari o’lchanadi, maydoni uncha katta bo’lmagan joylarning planini olishda foydalaniladi. Hozirgi vaqtda gorizontal plan olishda asosan 2 xil bussol (BSh va BS) ishlatiladi.
BS bussoli (Stefan bussoli)ni XIX asring o’rtalarida rus harbiy akademiyasining boshlig’i G.F.Stefan ixtiro qilgan. Goniometr. Bu gorizontal burchaklarni o’lchaydigan asbob bo’lib, ishlashi jihatidan bussoldan kam farq qiladi va kompas yordamida orientirlanadi. Kompos yordamida yo’nalishlarning azimutini ham aniqlash mumkin. Goniometr bilan plan olishda dalada o’lchangan rumb yoki azimut burchaklari maxsus jurnalga yozib boriladi, plan kameral sharoitda chiziladi. Astrolyabiya (usturlab). Gorizon­tal burchaklarni o’lchash uchun ishlatiladigan asbob. Astrolyabiya asosan maktablarda yo’nalishlarning azimut burchaklarini, rumblarini va ikki yo’nalish orasidagi burchaklarni aniqlashda ishlatiladi.