Mavzu: O’quvchilarga rangli metallar va ularni qotishmalarini mexanik xossalarini o’rgatish usullari

I.1.1-rasm
Alyuminiy yumshatilgan xolda yuqori plastiklikka ega bo`lgani uchun plastik deformatsiyalash oson, lekin nisbat saqlanib qoladi, yaxshi plastiklik, korroziyabardoshlikka ega bo`ladi; mo`rt yemirilishga bo`lgan plastiklik kamayadi. Bunga sabab, boshlang`ich katta bo`lmagan deformatsiyaga qarshilik ko`rsatmaydigan zonalardan dislokatsiya o`ta olishidir. ГП - 1 va ГП - 2 zonalarda matritsa bilan ajralish yuzlari bo`lmaganligi uchun qotishmani korroziyabardoshligi yaxshi bo`ladi. Fazali eskirishda bo`lib, nisbat qattiqligi birmuncha ortadi (0,9-0,95), plastiklik, qovushqoqlik va kuchlanish ostida korroziya bardoshligi birmuncha kamayadi. Bu holda endi deformatsiya natijasida dislokatsiya metastabil faza chegaralarida egilib o`tib, uning atrofida dislokatsiya to`plamini hosil qiladi. Shuning uchun boshlang`ich deformatsiyaga qarshilik ortadi, plastiklik esa kamayadi. 6 fazani to`planishi (oagulyasiya) natijasida (fazoviy eskirish) boshlang`ich stadiyasida mustahkamlik ortadi, o`zini maksimumiga erishgandan keyin yana pasaya boshlaydi. Plastiklik, qovushqoqlik va korroziyaga bardoshligi yana ortadi. Keltirilgan grafikda vaqt birligi ichida har xil eskirishda mexanik xossalarni o`zgarishi keltirilgan.
Alyuminiyli bazi bir qotishmalari - marganes, xrom, nikel, sirkoniy, titan va boshqa elementlar bilan hosil qilgan qotishmalarning rekristallanish temperaturasi qizdirib plastiklik
deformatsiyalashdagi yoki toblash uchun qizdirishdagi temperaturadan yuqori bo`lishi mumkin. Shuning uchun bunday qotishmalarni toblab eskirish berilgandan keyin ham rekristallanmagan
(poligonlar hosil qilgan) struktura saqlanib qolib, unda dislokatsiya zichligi ham kattaligicha
qoladi. Bu esa o`z navbatida yuqori mustahkamlikni ato etadi, rekristallangan strukturaga
nisbatan. Bu hodisa amaliyotda struktura mustahkamligi degan nom oldi.
Yarimfabrikatlarni presslash usuli bilan yuqori struktura mustahkamligiga erishish mumkin (prutoklar, profillar, trubalar) va uni pressesekt deb ataladi.
Alyuminiy qotishmalarini yumshatish bir necha xil bo`ladi:
1. Gomogenlash;
2. Rekristallizatsiyalash
3. Qotishmani mustahkamligini kamaytirish, ya'ni toblab eskirtirilgan qotishmani mustahkamligini kamaytirish tushuniladi.
Gomogenlash quymadagi dendrit likvatsiyasi va boshqa notekisliklarni olish uchun deformatsiyalashdan oldin o`tkaziladi. Gomogenlash natijasida qattiq qotishma tarkibi tekislashadi, intermstallidlar esa qattiq eritmada eriydi.
Rekristallizatsiya temperaturasidan sovitish natijasida ikkilangan faza sifatida bir xil
tarkalgan holda ajralib chiqadi. Buning natijasida qotishmani plastikligi oshadi, siqish darajasi
ortadi. Presslash jarayonini tezlashtiradi texnologik otxod kamayadi.