Mavzu: olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari reja

Yangi davr (XVII asr). Yangi davrda fan yanada rivojlanadi. Uning bosh vazifasini olimlar tabiat qonunlarini aniqlashda ko’rdilar. Insonning sinchkov aqli tabiat hodisalarining o’xshash o’zaro ta’sirlarida muqarrar tarzda takrorlanuvchi barqaror aloqalar mavjudligini qadim zamonlardayoq payqagan edi. Bunda muhim, takrorlanuvchi xossalar fan va falsafa kategoriyalarida qayd etiladi, ularning o’rtasidagi takrorlanuvchi aloqalar esa tabiat qonunlari sifatida tushuniladi. Fan va falsafa qonunlari muhim xossalarida o’xshash, ikkinchi darajali xossalariga ko’ra esa bir-biridan farq qiladigan tabiiy jarayonlar rang-barang variantlarining ideal invarianti¹ hisoblanadi. Yangi davr faylasuflarining asosiy e’tibori ilmiy bilish metodologiyasi muammolariga qaratiladi. Bunda yuzaga keladigan eng katta qiyinchilik ziddiyatlar birligi anglab yetilmagan, empirizm va rasionalizm dialogi esa empirizmning tantanasi bilan tugagan empirik va nazariy bilimning o’zaro nisbati muammosidir.
XVII-XVIII asrlarda ilmiy bilimning aksariyat tarmoqlari ilmiy dalillar yig’ish darajasida bo’lgan. Aksariyat hollarda dunyo turli-tuman va o’zgarmas narsalar va takrorlanuvchi jarayonlarning mexanik to’plami sifatida tasavvur qilingan. Bu narsalar va jarayonlar o’rtasidagi aloqalar doim ham teran asoslanavermagan. Olamning ichdan ziddiyatliligi haqidagi tasavvur ko’p jihatdan yo’qolgan, qarama-qarshiliklar yo inson tafakkurining norasoligi, yo ayrim narsalar to’qnashuvi sifatida anglangan. Rivojlanish o’zgarmas narsalar va jarayonlarning aylanma harakati sifatida tushunilgan. Matematik bilimning ravnaq topishi olimlar e’tiborini tabiiy hodisalarning sifat jihatidan o’ziga xosligiga emas, balki asosan ularning miqdor jihatiga qaratishga da’vat etadi. Shunday qilib, qadimgilar dialektikasi o’rnini ma’lum darajada dialektikaning muqobili sifatida tushuniladigan «metafizika» egallaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, «metafizika» atamasi odatda yo falsafa sinonimi sifatida, yo falsafa bo’limi -ontologiya sifatida tushuniladi. Marksistik an’anada «metafizika» atamasi salbiy ma’no kasb etdi: dogmatizm, tafakkurning torligi, eski, qotib qolgan qarashlarga sodiqlik sifatida talqin qilindi. Yangi davr falsafasi va fanining mazkur tavsifi haqiqatga uncha mos kelmaydi, zero Yangi davr ilmiy bilimi falsafiy tafakkur tarkibidan uning ajralmas qismi sifatida o’rin olgan tushunchalar apparatini yaratdi. Lomonosov – Lavuazye modda va harakatning saqlanishi g’oyasi; G.Leybnis ta’riflab bergan rivojlanish g’oyasi; Nyuton klassik mexanikasidagi massa, inersiya va harakat, markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi kuchlar tushunchalari; tabiatdagi turli-tuman aloqalarning o’rganilishi; determinizm tamoyilining asoslanishi; mexanik harakat dialektikasi; Yer evolyusiyasi haqidagi tasavvur; tabiatga nisbatan tarixiy yondashuvning nazariy ahamiyatini namoyish etgan quyosh sistemasining kelib chiqishi haqidagi Kant – Laplas gipotezasi; organizm va muhitning birligi tamoyilining asoslanishi – o’sha davr fani yutuqlarining to’liq bo’lmagan ro’yxatidir. Shu sababli Yangi davr va Ma’rifat davri falsafasi dialektika tamoyillaridan butunlay voz kechish davri emas, balki dialektika rivojlanishining o’ziga xos va ancha yetuk bosqichi hisoblanadi.
XVIII asr oxirida nemis klassik falsafasining atoqli namoyandasi Immanuil Kant XVII-XVIII asrlar fani va falsafasining g’oyalari va kategoriyalarini tizimga solishga ahd qiladi. Shu maqsadda u kategoriyalarning uch guruhi: hissiyot, idrok va aql kategoriyalarini farqlaydi. Kant barcha kategoriyalar aprior (tajribada ko’rilmagan) xususiyatga ega ekanligini qayd etadi. Bilish kategoriyalarini Kant tajribaga yo’l ochadigan dastlabki konstruktiv sxemalar sifatida talqin qiladi. Kategoriyalar bilayotgan inson hissiy taassurotlar xaosi ustiga «tashlaydigan» va har xil taassurotlarni tasniflash, ta’riflash va o’zaro bog’lashni amalga oshiradigan tushunchalar «to’ri»ga o’xshatiladi.
Hissiyot kategoriyalari tarkibiga Kant makon va vaqt tushunchalarini kiritadi. Ular bizning o’z sezgi organlarimiz ko’rsatgan narsalarni umumlashtirish va anglab yetish qobiliyatimizni tavsiflaydi.
Idrok kategoriyalari tarkibiga Kant kategoriyalarning to’rt turkumi: miqdor, sifat, nisbat va modallikni kiritadi. U inson idrokining aprior shakllari obyektiv va umumiy mazmunga ega bo’ladi, buning natijasida tajriba umumiy va zaruriy ahamiyat kasb etadi, deb qayd etadi.
Aql kategoriyalarini Kant g’oyalar deb nomlaydi. Kant fikriga ko’ra, g’oya mumkin bo’lgan tajriba chegarasidan chetga chiquvchi tushunchadir. G’oyalar bizning amaliy va bilish faoliyatimizni tartibga keltiruvchi va tizimga soluvchi sxemalarga aylanadi. Ular inson faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan tartibga solish funksiyasini bajaradi.
Sxema – bu bilish metodi va yo’nalishi: u predmetni tushuntirmaydi, balki biz aqlga tayangan holda butun olamning xossalari va aloqalarini qanday aniqlashimiz lozimligini ko’rsatadi. Tartibga soluvchi g’oyalar sifatida Kant inson (jon) g’oyasi, erkin iroda g’oyasi va «narsa o’zida» g’oyasini qayd etadi. Xudo g’oyasiga kelsak, Kant bu g’oya predmetini shak-shubhasiz qabul qilish (u o’z holicha mavjudligini taxmin qilish) uchun hyech qanday asosga ega emasligimizni ta’kidlaydi. Bu g’oya faqat bizga aql dunyodagi barcha aloqalarga oliy aql niyatining mahsuli sifatida qarashni amr etishini ko’rsatadi. Boshqacha aytganda, aql bizga, Xudo borligi yoki yo’qligidan qat’iy nazar, Xudo amalda mavjud, deb taxmin qilishni buyuradi. Ammo biz Xudoning borligini aniq bila olmaymiz, chunki Xudo g’oyasi tajribada o’z tasdig’ini topmaydi. Xudo g’oyasi nazariy aqlni emas, balki amaliy aqlni tartibga solish vositasi (regulyatori) sifatidagina ma’no kasb etadi: agar tabiatshunos bu g’oyaga nafaqat regulyativ darajada, balki intuitiv darajada ham amal qilsa (ya’ni Xudo borligiga dalil-isbotsiz ham ishonchi komil bo’lsa), bu yalqov aql sanaladi va u ilm bilan shug’ullanmagani ma’qulroqdir. Kant aql g’oyalarini notanqidiy idrok etishdan saqlanishga chaqirgani bejiz emas: uning fikricha, aql g’oyalari nafaqat konstruktiv, balki destruktiv rol o’ynashi ham mumkin. Aql tajribada sinalgan bilim chegarasidan chetga chiqqan va faqat tajribada hyech qachon ko’rilmaydigan sof tushunchalar bilan ish ko’rgan har bir holda shunday bo’ladi. Haqiqiyligi yoki soxtaligini biron-bir tajribada aniqlash mumkin bo’lmagan fikrlar ham mavjud. Yuqorida ko’rsatilgan sabablarga ko’ra fan hisoblanmaydigan metafizika (Kant bo’yicha - falsafa) tushunchalari ana shunday xususiyatga ega. Kant inson doim tajribada ko’rilgan bilim chegarasidan chetga chiqish va tabiiy fanlarning imkoniyatlari cheklangan bilimlarini butun dunyoga nisbatan tatbiq etishga harakat qilishini ta’kidlaydi. Tajriba chegarasidan chetga chiqish bizni, masalan, dunyo vaqtda va makonda cheklangan – dunyo vaqtda va makonda cheksizdir, dunyoda hamma narsa maqsadga muvofiqdir – tabiatda maqsadga muvofiqlik mavjud emas, Xudo bor – Xudo yo’q kabi qarama-qarshi fikrlarning ikkalasi ham haqqoniy ekanligini isbotlashimiz mumkin bo’lgan aqlning yanglishishlariga olib keladi.
Barcha kategoriyalarni Kant ongimizning bilish obyektiga emas, balki subyektiga tegishli bo’lgan aprior elementlari deb e’lon qiladi. Aprior elementlar deganda tug’ma emas, balki individning rivojlanish jarayonida o’zlashtirilgan elementlar tushuniladi.
Kant mulohazalarining mantig’ini tushunish uchun bola nutq qobiliyatining rivojlanishini kuzatamiz. Bunda biz bola so’zlarni ularning umumiy qabul qilingan ma’nosida emas, balki mazmunini o’zi o’zlashtirgan so’zlar bilan o’xshashlik bo’yicha qo’llashini albatta payqaymiz. «Oyi, mening umurtqam qayerda?», deb so’raydi sizdan kichkintoy o’g’lingiz. – «Mana u», deb uning umurtqasini ko’rsatasiz. «Yo’q, - deb u bosh chayqaydi, va mening umurtqam mana bu yerda», deb qo’li bilan o’z qulog’ini ko’rsatadi. Bu misol bola tug’ilgan paytdan boshlab tayyor nutq shakllarini o’zlashtirishini tasdiqlaydi. Bolaning shaxsiy hayot tajribasi yangi so’zlarni o’zlashtirish izidan quvib yetolmagani bois, u mazkur so’zlarga o’zining tor tajribasidan olingan ma’lum ma’noni yuklaydi. Avvaliga so’z shakli, so’ngra uning tajribadan olinadigan ma’nosi, avval so’zlar, so’ngra – tushuncha, so’zlar esa odamlar o’tgan avlodlari madaniyatining yutuqlaridan olinadi: «a priori» - so’zma-so’z tarjimada «avvalgidan» deganidir.
Kant mulohazalari zamirida bola tug’ilgan paytdan boshlab shakllangan til, nutq, fikrlash mantiqi va madaniyatga duch keladi, degan fikr yotadi. Til, tayyor mantiqiy shakllar taassurotlar xaosini ma’lum darajada tartibga solish, borliq manzarasiga oqilona tus berish uchun imkoniyat yaratadi. Kant fikriga ko’ra, til hissiy taassurotlar tajribasidan oldin keladi, ilmiy va odatdagi bilishning zaruriy omili hisoblanadi. Mushohada yuritish va idrok etish shakllarining apriorligi g’oyasi Kantga hissiy va oqilona bilishning birligini ko’rsatish imkonini beradi: «sezgilar yordamida biz narsalarni bilamiz va faqat bilishgina bizga mushohada yuritish imkonini beradi; narsalarni biz aql bilan idrok etamiz va idrok etish natijasida tushunchalar yuzaga keladi»¹. Aql mulohazalarining dalil-isboti «faqat shunga asoslanadiki, ular har qanday tajribaning intellektual shaklini tashkil etadi va shu sababli ularning qo’llanilishi doim tajribada ko’rsatilishi mumkin»². Umuman olganda, tajribada tasdiqlanmagan har qanday tushuncha uydirmadan boshqa narsa emas.
Kant taklif qilgan falsafiy kategoriyalar tasnifi borliq va bilish kategoriyalarinigina o’z ichiga olmaydi. Kant falsafasining tarkibiy qismini «Sof aqlning tanqidi» - «Amaliy aql tanqidi» va «Mulohaza yuritish qobiliyatining tanqidi» asarlari ham tashkil etadi. Bu asarlarda mutafakkir insonning ma’naviy qobiliyatlarini axloq va estetika kategoriyalarida tavsiflaydi. Shunday qilib, Kant shunday bir o’ziga xos tizimni yaratadiki, u Yevropa falsafiy tafakkuriga, ayniqsa nemis falsafasiga juda kuchli ta’sir ko’rsatdi.
Kant g’oyalari nemis idealizmining taniqli namoyandalari – Fixte, Gegel, Shelling asarlarida tanqidiy yondashuv bilan qayta ishlandi va rivojlantirildi. I.Fixte falsafaga axloqiy qonun oliy tamoyili sanalgan mustaqil ontologik asos sifatidagi faoliyat kategoriyasini kiritdi. Shu sababli Fixte bilishni ham subyekt, ya’ni «Men» (uning terminologiyasida) faoliyatining mahsuli sifatida tushunadi. Bilish obyekti («Men emas»)ga kelsak, u inson «Meni»ning mahsuli sanalsa-da, lekin amalda mavjud bo’lgan narsa emas. Shu o’rinda, inson dunyoning yaratuvchisi ekan-da, degan tabiiy bir savol tug’iladi. Fixte o’z nuqtai nazarini shunday tushuntiradi: «Men emas», ya’ni tabiat «narsa o’zida», ya’ni obyektiv borliqdir, lekin bizning «narsa o’zida» haqidagi bilimimiz o’z taassurotlarimizni anglab yetishimizdan boshqa narsa bo’lmay, ularning manbai «narsa o’zida» emas, balki aql-zakovatimiz harakati, ya’ni «sof Men»dir. Fixte mushohadaga asoslangan bilimning rolini inkor etmagan holda, tabiatni bilishni ham, insonning tabiat ustidan hukmronligi doirasini kengaytirishni ham ta’minlaydigan amaliyotni birinchi o’ringa qo’yadi. Faoliyat nazariy ish ko’radigan biluvchi «Men» bilan «Men emas» dunyosi o’rtasidagi bog’lovchi bo’g’in hisoblanadi, shu sababli real borliqni faqat amaliy harakatlar yordamida bilish mumkin. Amalda inson tabiat predmetlarini o’z ehtiyojlariga muvofiq o’zgartiradi va shu bois o’zgartirilgan tabiatni insonning o’zi aniq aks etadi. Fixtening xizmati avvalo shundaki, u nazariy muomalaga, falsafiy kategoriyalar tizimiga amaliyot tushunchasini kiritdi va shu tariqa bilish nazariyasini ham, antropologiya, ya’ni inson haqidagi ta’limotni ham sezilarli darajada boyitadi.
Falsafiy kategoriyalarni tadqiq etish va rivojlantirish ishiga F.Shelling salmoqli hissa qo’shdi. Shu ma’noda F.Shellingning naturfalsafasi (tabiat falsafasi) ayniqsa diqqatga sazovordir. Tabiatni tushunishda Shelling panteistdir, u Xudo va tabiatni tenglashtiradi. Tabiatning rivojlanishini Shelling ongning shakllanish jarayoni, ongsizlikdan onglilik sari harakat sifatida tavsiflaydi. Ongning shakllanish mexanizmini Shelling tabiatda qutblilik (qarama-qarshiliklar birligi) va tadrijiylikning mavjudligi bilan izohlaydi. Tadrijiylik, ya’ni tabiat evolyusiyasi bosqichlarini Shelling qutblilikda keskinlikning pasayishi mahsuli sifatida tushuntiradi. U jonli organizmlar noorganik shakllardan vujudga keladi, hayot esa modda sintezi va parchalanishining birligidir, deb hisoblagan.
Shelling o’z naturfalsafasining ta’riflangan muhim tamoyillari – tabiatning dialektik birligi, rivojlanishi va umumiy ikki taraflamaligini insonning tabiatni tushunishiga nisbatan tatbiq etadi. Fixtega ergashib Shelling ham bilishning rivojlanishini bilishning nazariy bosqichlaridan amaliy bosqichlar sari harakat sifatida tahlil qiladi. Ongning shakllanish asosini Shelling insonning dunyoga nisbatan harakatlari bilan bog’laydi. O’zlikni anglash tadrijiylik, ya’ni mushohada yuritishning quyi shakllari - sezish, idrok etishdan tasavvur qilish va refleksiyaga o’tish sifatida shakllanadi. Nima uchun aynan faoliyat, ong va bilishning rivojlanish manbai hisoblanadi? – Shelling quyidagicha mulohaza yuritadi: amaliy faoliyatda inson o’zining ma’naviy qobiliyatlarini moddiylashtiradi (obyektga aylantiradi), ular inson o’zgartirgan tabiat predmetlarida yashashda davom etadi. Shunday qilib, inson faoliyati natijasida tabiat sof tabiatga va inson tomonidan o’zgartirilgan tabiatga ajraladi. Insonning muhim xususiyatlari moddiylashgan ayni shu o’zgartirilgan tabiat inson ongi va o’zligi rivojlanishiga ko’maklashadi. Ammo individlarning o’zaro aloqasi, ularning muloqoti insonga bundan ham kuchliroq ta’sir ko’rsatadi. Umuman olganda F.Shelling Gegel dialektikasining aksariyat g’oyalarini undan oldinroq ilgari suradi va ko’p jihatdan undan o’zib ketadi, chunki Gegel tabiatda rivojlanishning mavjudligini rad etadi, Shelling esa, aksincha, nafaqat inson ruhi, balki tabiat rivojlanishining umumiy tamoyillarini ham ta’riflab berdi, tabiatning tadrijiy rivojlanish jarayoni ong shakllanishi bilan nihoyasiga yetishini qayd etdi. Shelling g’oyalari Gegel falsafasida o’zining mukammal ifodasini topdi.
Ma’lumki, dialektika G.Gegel falsafasining eng kuchli tomoni hisoblanadi. U dialektikani mantiq va bilish nazariyasi bilan tenglashtiradi. Gegel falsafasida dunyo mutlaq ruhning o’z-o’zini rivojlantirishi sifatida namoyon bo’ladi. Mutlaq ruh bir vaqtning o’zida ham substansiya (borliq asosi), ham subyekt, ya’ni o’z rivojlanishi va bilishining manbaidir. Inkorni-inkor Gegel falsafasining asosiy tamoyili hisoblanadi. Ikki tomonlama inkor etish g’oyasiga muvofiq mutlaq g’oyaning rivojlanishi quyidagi uch bosqichdan o’tadi: sof borliq (tezis), yo’qlik (antitezis); mavjud borliq vujudga kelish va yo’q bo’lish sifatida, shakllanish (sintez). Bilishning uch bosqichi (triada) g’oyasi Gegel falsafasini to’la qamrab oladi. Nafaqat Gegelning butun falsafasi, balki u ilgari surgan fikrlarning har bir kichik hujayrasi ham uch qismga bo’linadi («Mantiq fani», «Naturfalsafa», «Ruh falsafasi»). Masalan, mantiqni Gegel ilohiy aqlga mos keladigan sof aql sohasi sifatida ta’riflaydi. U uch qismdan iborat:
- borliq;
- mohiyat;
- tushuncha.
Mantiqning birinchi qismida Gegel borliq tushunchasini tavsiflovchi kategoriyalar: sifat, miqdor, me’yorga ta’rif beradi. Sifatni Gegel «borliq bilan ayniy bo’lgan bevosita muayyanlik» deb ta’riflaydi. Ayni shu sababli predmet o’z sifatini yo’qotar ekan, o’zining avvalgi mohiyatini ham yo’qotadi^1. Miqdor sifatning inkoridir: «Miqdor sof borliq bo’lib, unda muayyanlik borliq bilan ayniy emas, balki yo’qolgan yoki befarq tus oladi»². Me’yor – predmet borlig’ining chegarasi; miqdor o’zgarishlarining shunday bir chegarasiki, bunda predmet o’zining aniq sifatini yo’qotmaydi. Miqdor o’zgarishlari me’yori chegarasidan o’tar ekan, predmet yangi sifat holatiga o’tadi.
Gegel dialektikasida mohiyat haqidagi ta’limot – bu harakatlantiruvchi kuch haqidagi ta’limotdir. Mohiyat ichki ziddiyat, qarama-qarshiliklarning ayniyligi demakdir. Ayniyatni Gegel tafovutni o’z ichiga oluvchi nisbiy ayniyat sifatida, dialektik tushunadi. Gegel ayniyatning matematik tipdagi (AA qabilidagi) formal-mantiqiy talqinini tanqid tig’i ostiga oladi. Ayniyat haqidagi ta’limotda Gegel ayniyat, tafovut, qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar kabi tushunchalarga ta’rif beradi. Gegel mohiyatni u yoki bu darajada tavsiflovchi ayrim boshqa kategoriyalar, chunonchi: asos, hodisa, mavjudlik, namoyon bo’lish, munosabat, borliq, substansiyalilik, kauzallik, o’zaro aloqani ham ko’rib chiqadi. Gegel mohiyat refleksiya sifatida ham, obyektivlik omili sifatida ham tavsiflanishi mumkinligini qayd etadi. Mohiyat hodisadan ayri holda mavjud narsa emas, hodisa esa mohiyatni yashiruvchi narsa emas, u mohiyat bilan uzviydir. Mohiyat hodisada qanday namoyon bo’lishini va hodisa mohiyatni qanday ifodalashini ko’rish lozim. Mohiyat ko’rinish (ro’yo) va namoyon bo’lishga ajratish mumkin bo’lgan hodisaning tomoni hisoblanadi. Ammo ro’yo ham hodisani nafaqat niqoblaydi, balki uni namoyon etadi.
Tushuncha haqidagi ta’limotda Gegel obyektiv tushunchani farqlaydi u narsalarning o’zida yashaydi, uning mavjudligi tufayli narsalar mohiyat kasb etadi, narsani anglash uning tushunchasini anglash demakdir. Subyektiv tushuncha bizning borliqni bilish usulimiz sifatida ta’riflanadi. Umuman olganda Gegel mantig’ida tushunchalar (kategoriyalar)ning rivojlanuvchi tizimi o’z ifodasini topadi. Uning fikricha, tushunchalar dialektikasi narsalar dialektikasini belgilaydi. Har bir kategoriya muayyan mazmunga ega bo’ladi va inkorni-inkor tamoyiliga ko’ra hal qilinadigan o’z qarama-qarshiligining mavjudligini nazarda tutadi. Natijada yanada umumiyroq tushunchalar tizimi vujudga keladi.
Bilish nazariyasida Gegel o’zining tafakkur va borliqning ayniyligi haqidagi g’oyasini asoslashga harakat qiladi. U narsalar haqidagi fikr va narsalarning o’zi mos kelishini, ammo bu ayniyat tafovutni ham o’z ichiga olishini qayd etadi. Bilish rivojlanishining umumiy tamoyili – asbtraktdan muayyanga yuksalishdir. Bilish jarayonida Gegel uch asosiy bosqich: hissiy aniqlik, idrok va aqlni farqlaydi. Hissiy aniqlik anglashning to’g’riligiga, ya’ni bizning sezgilarimiz narsaning yaxlit obrazini qayd etayotgani va unda hyech narsani e’tibordan chetda qoldirmayotganiga ishonch uyg’otadi. Idrok predmetni o’z xossalariga ega bo’lgan narsa sifatida tushunadi. Aql narsaning hissiy qiyofasi ortida uning ichki mazmuni, mohiyatini topishga harakat qiladi. Borliq va tafakkurning ayniyligi g’oyasi Gegelni Aristotel mantig’i amalda to’qnash kelgan ziddiyatga qaytaradi: agar borliq ichdan ziddiyatli bo’lsa, o’z-o’ziga qarshi bormasdan fikrlash mumkin emas. Gegel mazkur ziddiyatni istisno etilgan uchinchi formal-mantiq qonunining yanglishligi haqidagi fikr yordamida yechishga harakat qiladi. U ziddiyatlarni fikrlash mumkin emas, deb o’ylash xato ekanligini qayd etadi. Gegel uchun ziddiyatlar – harakat manbai, fikr qarama-qarshiligi – fikrning harakat manbaidir. Gegel bilish ziddiyatlari va obyektiv ziddiyatlarni farqlaydi. Shu tariqa u dialektik qarama-qarshilikni asossiz ravishda formal-mantiqiy qarama-qarshilik bilan almashtiradi.
Gegel o’z naturfalsafasida o’zi yashagan davrning o’ziga ma’lum bo’lgan ilmiy tasavvurlarini bayon etadi. U tabiatni mutlaq ruhning o’zgacha borlig’i sifatida tavsiflaydi va uning vazifasi o’z falsafasining uchinchi qismi – ruh falsafasida amalga oshadigan sintezga zamin yaratishdan iborat ekanligini qayd etadi. Gegel ta’riflab bergan tabiatni o’rganishning asosiy tamoyillari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Bular: antireduksionizm, tabiatni o’rganishga nisbatan yaxlit yondashuv, tabiat asosiy sohalari: mexanika, fizika, organikaning o’ziga xos xususiyati kabilardir.
XX asrda biz yashayotgan sayyora qiyofasi butunlay o’zgardi. Insonning tiyiqsiz ishlab chiqarish faoliyati insoniyatni dunyo miqyosidagi ekologik tanglikka giriftor etdi. Yutuqlar va ziddiyatlardan iborat og’ir va mashaqqatli globallashuv jarayoni yuz berdi. Fanda, xususan astrofizikani, Olamning kelib chiqishini o’rganish borasida erishilgan ajoyib yutuqlar, ehtimollik nazariyasini matematik asoslash, sistemalar umumiy nazariyasi, turli tipdagi sistemalarning qonuniyatlari haqidagi tasavvurlarning rivojlanishi va hokazolar dialektikaning kategoriyalar apparatini sezilarli darajada boyitdi va ularga aniqlik kiritdi. Dialektika kategoriyalari haqidagi tasavvurlarga sinergetika ham jiddiy tuzatishlar kiritmoqda. (Uning kategoriyalarini biz tegishli bo’limlarda ko’rib chiqamiz.)
So’nggi o’n yilliklarda falsafiy tadqiqotlar doirasiga butunlay yangi soha – virtualistika kirib kelmoqda. Uning falsafiy maqomini va kategoriyalar tizimini belgilash shakllanish bosqichini boshdan kechirmoqda. Hozirgi vaqtda falsafada ilmiy va noilmiy bilishning nisbati, bilish subyektining roli, falsafiy kategoriyalarning bilish jarayoni va odamlar amaliy faoliyatidagi rolini tushunishga nisbatan yondashuvlarda tub o’zgarishlar yuz berayotir. Bu falsafa o’tmishning falsafiy tafakkuri erishgan yutuqlardan voz kechyapti, degan ma’noni anglatmaydi. O’tmish mutafakkirlarining dunyoqarashi qanday qonunlarga muvofiq o’zgargan bo’lsa, hozirgi zamon falsafasi ham shu qonunlarga muvofiq o’zgarmoqda va rivojlanmoqda: fan va amaliyot muqarrar tarzda bizning dunyo haqidagi tasavvurlarimizga o’z tuzatishlarini kiritmoqda.

4.