Mavzu: oilaga doir davlat siyosatini rivojlantirish. Zamonaviy o'zbekiston oilasi va milliy-ma'naviy qadriyatlar

1-BOB: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OILAGA DOIR DAVLAT SIYOSATINING AHAMIYATI

1. 
   Oila jamiyatning eng nufuzli bo'g'ini hisoblanadi
   

Oila jamiyatning quyi asosiy bo'g'inidir. U insonning hayotga kelishi, tarbiyalanishidagi asosiy makon. Oila bir necha kishilarni birgalikda yashash joyi. Oila to‘liq bo'lishi uchun ota-ona va

farzandlar bo'lishi shart. Ularning birortasisiz ham oila bo'lishi mumkin. Lekin bunday oilada yetishmovchilik bo'ladi. Har bir oila ma’lum xonadonga mos bo'ladi.
Oila qurishdan asosiy maqsad turli jins vakillarining birgalikda hayot kechirishi va farzand ko'rish hisoblanadi.
Oila o'z ichki munosabatlariga asoslanadi. Oilaning ichki munosabatlari qonun hujjatlariga, milliy va axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Oilaviy munosabatlar tabiiy, iqtisodiy, ma’naviy ehtiyojni qondirish zarurati yuzasidan vujudga keladi.
Har qanday jamiyatning mustahkamligi, rivoji oilaga bog'liq. Chunki, jamiyatda bo'ladigan ijtimoiy munosabatlarning dastlabki elementi oilada vujudga keladi va shakllanadi. Oiladagi kattalarning bir-biri, boshqalar bilan atrof-muhit, mol-mulkka bo'lgan munosabati yoshlarning shu masalalarga munosabatini shakllanishi uchun o'rnak bo'ladi. Oiladagi tarbiyaning boshqa tarbiyalardan farqi, afzalligi tarbiya u yerda faqat o'rgatish, o'qitish, ta’kidlash bilangina emas, barcha narsalarda katta yoshdagilarni kichik yoshlar uchun o'rnak ko'rsatishi orqali olib boriladi.
Nima mumkin va nima mumkin emasligi, mehnatga, mol-mulkka munosabat, ovqatlanish, dam olish, kattalarga muomala, hurmat, kichiklarga g'amxo'rlik qilishning dastlabki sabog'i oilada olinadi. Bola boshqa muassasalarga tarbiya, bilim olish uchun berilgunga qadar hayot alifbosi haqida ma’lumotni oiladan oladi.
Oiladagi tarbiya kishilarning axloqiga, xulqiga o'chmas qoidalarni singdiradi. Inson tarbiyasida hech qanday boshqa tuzilmalar oilaning o'rnini bosa olmaydi. Chunki, u yerdagi tarbiyaga sut, qon singari muqaddas ashyolar ta’sir qiladi.
Shularning barchasi e’tiborga olinib, bizning xalqimizga xos oiladagi ijobiy jihatlarni mustahkamlash va rivojlantirishni ta’minlash uchun Konstitutsiyamizda oila uchun maxsus XIX bob ajratildi. Bunday holatni — oilani maxsus bobda ko‘rsatishni boshqa mamlakatlar Konstitutsiyalarida uchratmaymiz. U yerlarda oilaga ham davlat va jamiyatning munosabati o'zgacha. Bizda oila jamiyatning ajralmas qismi va mavjud bo'lishi shart masala deb qaraladi va albatta, unda ikki jinsning, erkak va ayolning birlashuvi bo'lishi, bu birlashuv orqali dunyoga yangi insonlar kelishi nazarda tutiladi.
Ana shulardan kelib chiqib, Konstitutsiyaning 63-moddasida “Oila jamiyatning asosiy bo'g'inidir...”, - degan qoida o'z aksini topgan. Konstitutsiyada oilani jamiyatning bo'g'ini sifatida e’tirof etilishi oilasiz jamiyat kemtik bo'lishini, rivojlanish xavf ostida qolishini ko'rsatadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 2011-yil dekabr oyida Konstitutsiya kuniga bag'ishlangan yig'ilishdagi ma’ruzasida 2012-yilni “Mustahkam oila yili” deb e’lon qilar ekan, oila haqida shunday so'zlarni aytdi: “Ongli yashaydigan har bir odam yaxshi anglaydiki, bu yorug' olamda hayot bor ekan, hayot abadiyligi, bebaho ne’mat bo'lmish farzand bor. Farzand bor ekan, odamzot hamisha kelajagini o'ylab, ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi. Yangi yilga mana shunday nom berishimiz azal-azaldan xalqimiz uchun muqaddas bo'lmish, oilani hayotimiz tayanchi va suyanchi, jamiyatimizning hal qiluvchi asosiy bo'g'ini deb qabul qilishimiz zamirida, hech shubhasiz, juda katta ma’no-mohiyat mujassam. Chunki, oila sog'lom ekan — jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan - mamlakat barqaror”.
Oila jamiyatning ajralmas qismi bo‘lib, uning ahamiyatini kamaytirib bo‘lmaydi. Hech bir xalq, biron bir sivilizatsiyalashgan jamiyat oilasiz yashay olmaydi. Jamiyatning yaqin kelajagi ham oilasiz tasavvur etilmaydi. Har bir inson uchun oila ibtidolarning boshidir. Deyarli har bir inson baxt tushunchasini, birinchi navbatda, oila bilan bog'laydi: o'z uyida baxtli bo'lgan kishi baxtlidir.
Oilaning klassik ta'rifi shunday oila kichik ijtimoiy guruhdir, ularning a'zolari nikoh, ota-onalik va qarindoshlik, hayot jamoasi, umumiy byudjet va o'zaro bog'langan.
Oila-jamiyatning birligi (kichik ijtimoiy guruh)., shaxsiy hayotni tashkil etishning eng muhim shakli, nikoh ittifoqi va oilaviy aloqalarga asoslangan, ya'ni. , ota-onalar va bolalar, aka-uka va opa-singillar va boshqa qarindoshlar yagona oila byudjeti asosida birgalikda yashovchi va umumiy xo'jalik yuritadilar. Oilaviy hayot moddiy va ma'naviy jarayonlar bilan tavsiflanadi. Oila orqali odamlarning avlodlari almashadi, unda inson tug'iladi, u orqali poyga davom etadi. Oila, uning shakllari va funktsiyalari bevosita butun ijtimoiy munosabatlarga, shuningdek, jamiyatning madaniy rivojlanish darajasiga bog'liq. Tabiiyki, jamiyat madaniyati qanchalik baland bo‘lsa, demak, oila madaniyati ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Oilani nikoh bilan aralashtirib yubormaslik kerak.
Oilaning asosiy maqsadi- ijtimoiy, guruh va individual ehtiyojlarni qondirish. Oila jamiyatning ijtimoiy birligi sifatida uning bir qator eng muhim ehtiyojlarini, shu jumladan, qondiradi. Shu bilan birga, u o'z a'zolarining har birining shaxsiy ehtiyojlarini, shuningdek, umumiy oilaviy (guruh) ehtiyojlarini qondiradi.
Oila eng qadimiy ijtimoiy institutlardan biridir. U din, davlat, armiya, ta'lim, bozordan ancha oldin paydo bo'lgan.
O‘tmish mutafakkirlari oilaning mohiyati va mohiyatini belgilashga turlicha yondashganlar. Nikoh va oilaviy munosabatlarning mohiyatini aniqlashga qaratilgan birinchi urinishlardan biri qadimgi yunon faylasufi Platonga tegishli. U patriarxal oilani o'zgarmas, boshlang'ich ijtimoiy birlik deb hisoblagan, chunki davlatlar oilalarning birlashishi natijasida vujudga keladi. Biroq, Platon oila haqidagi qarashlarida bir xil emas edi. Ideal davlat loyihalarida ijtimoiy hamjihatlikka erishish uchun xotinlar, bolalar va mulklar jamiyatini joriy etishni taklif qildi. Bu fikr yangi emas edi. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodot o'zining mashhur "Tarix" asarida ayollar jamoasi bir qator qabilalarning o'ziga xos xususiyati ekanligini ta'kidlaydi. Bunday ma'lumotlar qadimgi davrlarda ham mavjud.
Aristotel Ideal davlat loyihalarini tanqid qilib, Aflotunning jamiyatning boshlang'ich va asosiy birligi sifatida patriarxal oila haqidagi g'oyasini rivojlantiradi. Bunda oilalar “qishloqlar”ni, “qishloqlar” birikmasidan esa davlatni tashkil qiladi.
Ingliz faylasufi Tomas Xobbs axloqiy va fuqarolik falsafasi muammolarini ishlab chiqib, nikohni nopok, muqaddaslikdan mahrum bo'lgan narsa sifatida rad etib, erdagi nikoh institutini ma'naviy qiymatiga qaytarishni xohladi.
Fransuz pedagogi Jan-Jak Russo shunday deb yozgan edi: “Jamiyatlarning eng qadimiysi va yagona tabiiyi bu oiladir. Shunday qilib, oila, agar xohlasangiz, siyosiy jamiyatlarning prototipi ... "
Antik davr, o'rta asrlar va qisman, hatto hozirgi zamon faylasuflari ijtimoiy munosabatlarni oilaviy munosabatlardan chiqaradilar, asosiy e'tiborni oilaning maxsus ijtimoiy institut sifatida tavsiflashiga emas, balki davlatga bo'lgan munosabatiga qaratadilar. Bu qarashlarga ma'lum darajada nemis faylasuflari Kant va Gegel ham qo'shilgan.
Kant oilaning asosini huquqiy tartibda, Gegel esa mutlaq g‘oyada ko‘rdi. E'tibor bering, monogamiyaning abadiyligi va primordialligini tan olgan olimlar, aslida, "nikoh" va "oila" tushunchalarini aniqlaydilar, ular orasidagi farqlar rasmiy boshlanishgacha kamayadi. Albatta, “nikoh” va “oila” tushunchalari o‘rtasida yaqin munosabat mavjud. O'tmish adabiyotida, ba'zan esa hozirgi zamonda ular ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, bu tushunchalarning mohiyatida nafaqat umumiy, balki juda ko'p maxsus va o'ziga xos xususiyatlar mavjud. Shunday qilib, olimlar nikoh va oilaning turli tarixiy davrlarda vujudga kelganligini ishonchli isbotladilar. Zamonaviy sovet sotsiologlari nikohni ayol va erkak o'rtasidagi munosabatlarning tarixan o'zgarib turadigan ijtimoiy shakli sifatida belgilaydilar, bu orqali jamiyat ularning jinsiy hayotini tartibga soladi va sanktsiya qiladi, ularning nikoh va ota-ona huquqlari va majburiyatlarini belgilaydi.
Oila nikohdan ko'ra murakkabroq munosabatlar tizimidir, chunki u, qoida tariqasida, nafaqat turmush o'rtoqlarni, balki ularning farzandlarini, shuningdek, boshqa qarindoshlarni yoki oddiygina turmush o'rtog'iga yaqin bo'lganlarni va kerakli odamlarni birlashtiradi.
Nikoh va oila haqidagi tarixiy qarashning shakllanishi ikki yo'l bilan sodir bo'ldi:
1) oilaning o‘tmishini, xususan, ibtidoiy deb atalgan xalqlarning nikoh va oila tuzilishini o‘rganish orqali;
2) turli ijtimoiy sharoitlarda oilani o'rganish orqali.
Birinchi yo'nalishning kelib chiqishida shveytsariyalik olim Iogan Baxofen "Ona huquqi" asari muallifi bo'lib, u erda ibtidoiy odamning jinslarning dastlabki tartibsiz munosabatlaridan ("heterizm") universal tarixiy rivojlanishi haqidagi tezisni ilgari surgan. ) onalik huquqiga, keyin esa otalik huquqiga. Qadimgi klassikalarni tahlil qilish orqali u monogamiyadan oldin ham yunonlar, ham osiyoliklar nafaqat erkak bir nechta ayol, balki ayol ham bir nechta erkaklar bilan jinsiy aloqada bo'lgan bunday holatga ega ekanligini isbotladi.
Evolyutsion g`oyalarni asoslash yo`lidagi eng katta bosqich amerikalik olim L.Morganning «Antik jamiyat» asari bo`ldi. Keyinchalik oilaning kelib chiqishi va rivojlanishini asoslash K.Marks va F.Engels tomonidan berilgan. Ular ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning negizini tashkil etuvchi iqtisodiy munosabatlar ayni paytda oilaning asosini tashkil etishini ta’kidladilar. K. Marks ta'kidlaganidek, "Oila jamiyat rivojlanishi bilan birga rivojlanishi kerak, jamiyat o'zgarishi bilan o'zgarishi kerak". Engels jamiyat taraqqiyoti bilan birga oila uning eng muhim birligi sifatida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar ta’sirida quyi shakldan yuqori shaklga o‘tishini ko‘rsatdi.
V. I. Lenin ham ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar oila taraqqiyotining hal qiluvchi omili bo‘lgan va bo‘lib qoladi, deb ta’kidlagan. Demak, oila tarixiy taraqqiyot mahsuli bo‘lib, har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya faqat unga xos nikoh va oilaviy munosabatlarga ega.
20-asrning oʻrtalaridan boshlab oila sotsiologiyasining rivojlanishida “tizimli nazariyani qurish davri” deb atalgan bosqich boshlandi. Aynan shu vaqtdan boshlab nikoh va oilaviy munosabatlarning ko'plab jihatlari bo'yicha katta miqdordagi empirik ma'lumotlar to'plana boshladi. Elektron hisoblash texnikasining jadal rivojlanishi olingan ma’lumotlarni chuqurroq va jiddiyroq tahlil qilish imkonini berdi.
Bu davrda oila muammosi tobora dolzarb bo'lib bormoqda, bu oila va nikohning beqarorligi boshlanishi bilan bog'liq. Ilmiy-tadqiqot markazlari soni ortib bormoqda. Avval AQSHda, keyin Angliya, Avstriya, Kanada, Gollandiya, Finlyandiya, Fransiya, Shvetsiya va boshqalarda. Keyinchalik - SSSR va Sharqiy Evropa mamlakatlarida.
Oilaning mavjudligi, barcha ijtimoiy institutlar kabi, ijtimoiy ehtiyojlar bilan belgilanadi. Barcha ijtimoiy institutlar singari, oila ham jamiyatning mavjudligi va rivojlanishi uchun zarur bo'lgan harakatlar va munosabatlar tizimidir. "Oila - bu oila a'zolarini nikoh yoki qon qarindoshligi, umumiy hayot, o'zaro yordam, o'zaro va ma'naviy javobgarlik bilan birlashtirgan kichik ijtimoiy guruh".
Oila orqali insondagi ijtimoiy va tabiiy birlik, ijtimoiy va biologik irsiyat eng to'liq namoyon bo'ladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, oila tabiat va jamiyatni, inson hayotining moddiy va ma’naviy tomonlarini o‘zaro bog‘lovchi birlamchi bo‘g‘indir.
Oilaviy hayot aylanishi- oilaning mavjudligidagi muhim, muhim voqealar ketma-ketligi - nikohdan boshlanadi va uning buzilishi, ya'ni ajralish bilan tugaydi. Ajralmagan turmush o'rtoqlar hayot tsiklining barcha bosqichlarini bosib o'tib, oilaviy hayot tsiklining bosqichlarini aniqlash uchun ideal tip sifatida olimlar bo'lib xizmat qildilar. Bir necha marta ajrashgan va takroriy oilalar yaratgan turmush o'rtoqlar uchun hayot aylanish sxemasini tuzish ancha qiyin.
Muxtasar qilib aytganda, oilaning hayot aylanishi quyidagicha. Nikoh oilaning birinchi yoki boshlang'ich bosqichidir. Biroz vaqt o'tgach, yosh turmush o'rtoqlarning birinchi farzandi bor. Bu faza nikohdan to oxirgi farzand tug`ilgunga qadar davom etadi va oilaning o`sish bosqichi deb ataladi.
Ikkinchi bosqich oxirgi bola tug'ilgan paytdan boshlab boshlanadi va o'z oilasiga ega bo'lgan birinchi voyaga etgan bola ota-ona oilasidan ko'chirilgunga qadar davom etadi.
Uchinchi bosqichda katta yoshdagi bolalarni qayta joylashtirish jarayoni davom etmoqda. Agar bolalar uzoq vaqt oralig'ida tug'ilsa, bu juda uzoq bo'lishi mumkin va tug'ilgan yillarda birin-ketin ergashadigan bolalar navbat bilan oilani tark etsa, juda qisqa bo'lishi mumkin. Bu "etuk" faza deb ataladi. Bu vaqtda birinchi bo'lib joylashadigan bolalar o'z farzandlarini dunyoga keltiradi va ota-ona oilasi ko'pincha nevaralar tarbiyalanadigan joyga aylanadi.
To'rtinchi bosqich - keksalikda yolg'izlik bosqichi yoki "so'nish" bosqichi. Bu turmush o'rtoqlardan biri yoki ikkalasining o'limi bilan tugaydi.
Hayotiy tsiklning yakuniy bosqichi, xuddi birinchisini takrorlaydi - er-xotin o'zlari bilan yolg'iz qoladilar. Farqi faqat yoshda - boshida ular yosh er-xotin bo'lib, endi ular qarib qolishdi.
Oilaning ikkita asosiy turi mavjud - kengaygan (yoki ko'p avlod), uni an'anaviy (klassik) va zamonaviy yadro (ikki avlod) oila deb ham atashadi.
Oila yadro deb ataladi, chunki yangi avlodlarning ko'payishi uchun mas'ul bo'lgan oilaning demografik yadrosi ota-onalar va ularning farzandlaridir. Ular har qanday oilaning biologik, ijtimoiy va iqtisodiy markazini tashkil qiladi. Boshqa barcha qarindoshlar oilaning chekka qismiga tegishli. Agar ularning barchasi birga yashasa, oila kengaygan deb ataladi. U bevosita qarindoshlarning 3-4 avlodi hisobiga kengayib bormoqda. Yadro oila to'liq yoki to'liq bo'lmagan bo'lishi mumkin. To'liq oila - ikki turmush o'rtog'i bo'lgan oila, to'liq bo'lmagan oila - turmush o'rtog'idan biri bo'lmagan oila. Shuni ta'kidlash kerakki, yadroviy oila voyaga etgan bolalar nikohdan keyin ota-ona oilasidan alohida yashash imkoniyatiga ega bo'lgan jamiyatlarda mumkin.
Bundan tashqari, ota-ona oilasi yoki kelib chiqishi oilasi va nasl-nasabli yoki yangi tashkil etilgan (u kattalar bolalari tomonidan yaratilgan) o'rtasida farqlanadi.
Bolasiz bolalar soni bilan ajralib turadi , yolg'iz va katta oilalar. Er yoki xotinning oilasida hukmronlik mezoniga ko'ra patriarxal va matriarxal oilalar, etakchilik mezoniga ko'ra - otalik (oila boshlig'i - erkak), moddiy (oila boshlig'i - bu erkak) ayol) va teng huquqli (har ikkala turmush o'rtoq ham bir xilda oila boshlig'i hisoblanadi).
Shuningdek zamonaviy oilalar boshqa jihatlari bilan ham farqlanadi: ish bilan ta’minlangan oila a’zolari soni, 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar soni, turar-joy turlari, turar-joy maydoni, turar-joy turi, millati va hokazo.
Ularning paydo bo'lishining ikkita asosiy manbasi mavjud: jamiyat ehtiyojlari va oilaviy tashkilotning ehtiyojlari. Ikkala omil ham, ikkinchisi ham tarixan o'zgarib turadi, shuning uchun oila rivojlanishining har bir bosqichi ba'zilarining so'nishi va boshqa funktsiyalarning shakllanishi, uning ijtimoiy faoliyatining ko'lami va xarakterining o'zgarishi bilan bog'liq. Biroq, barcha bu o'zgarishlar bilan jamiyat o'z rivojlanishining har qanday bosqichida aholining takror ishlab chiqarishiga muhtoj, shuning uchun u har doim bu ko'payish mexanizmi sifatida oilaga qiziqadi.

2.