Mavzu: O’ zbek substansional (zotiy) tilshunosligida H. Ne’matovning o’rni

Substansiallik. 
Lisoniy birlik nutqda voqelantiruvchi barcha ma`no va 
vazifalarini o`zida 
ontologik mujassamlashtirgan
, yashirgan deb olinadi. Nutqda 
hech bir narsa yaratilmaydi,balki lisoniy birlikdagi imkoniyat faqat yuzaga 
chiqariladi, xolos. Shuning uchun tilshunoslik oldida lisoniy birlik voqelanishidagi 
nutqiy alohidaliklarni umumiy lisoniy ma`noga (allgemeine Sprachbеdeutung) 
birlashtirish va lisoniy imkoniyat sifatida ongda va lisoniy tizimda mavjud bo`lgan 
bu ma`noni nutqda muayyan ko`rinishlarda voqelantirish yo`llarini o`rganish 
vazifasi turadi. 
2.
Ichki ziddiyatlik
. Lisoniy birlikning umumiy lisoniy ma`nosi ontologik 
ziddiyatli, 
qarama-qarshilikli
 - 
turli tabiatli tomonlarning birlashidan iborat bo`lgan 
dialektik butunlikdir.U hamisha serqirradir. 
3.
Ko`p qatorlik
. Lisoniy birlik ontologik ziddiyatli tabiati bilan boshqa lisoniy 
birliklar bilan bir necha oppozitiv qatorga (munosabatlarga) - har bir qirrasi bilan 
alohida-alohida siralarga - paradigmalarga kiradi. Shuning uchun uning umumiy 
lisoniy ma`nosi bir necha oppozitiv siralardagi (paradigmalardagi) differensial 
belgilarining yig`indisi, mohiyatiga ega bo`ladi. 
4.
Oraliq uchinchi
. Lisoniy birliklardagi qarama-qarshi ma`no va vazifalar, 
paradigmalardagi bir-birini inkor etuvchi birliklar zid tomonlarni o`z ontologik 
tabiatida birlashtiuvchi hodisa (birlik)da birlashadi va ikki qarama-qarshilik orasida 
birlashtiruvchi vosita - oraliq uchinchi mavqeyida bo`ladi.Tabiatan istagan lisoniy 
birlik oraliq uchinchi mohiyatiga egadir. 
O`STda lisoniy tizim yaxlitlikda partonimik (butun-bo`lak) munosabatlarga, lekin 
lisoniy yaruslar 
izchil gipero-giponimk
 
(jins-tur) aloqalariga asoslanishi g`oyasi ilgari suriladi. Unda an`anaviy sinomiya, 
antonimiya kabi munosabatlar doirasi ancha cheklangan bo`lib, graduonimiya, 
giponimiyaga keng o`rin berilgan. 
Lisoniy birlikning asosiy turlari sifatida fonema, morfema, leksema va qolip 
(model) ajratilib, modellarning morflogik (lug`aviy 
shakllar yasash
, sintaktik 
shakllar yasash), derivatsion (sodda va qo`shma so`z yasash), sintaktik (nominativ 
birliklar - so`z birikmalari hosil qilish modellari, kommunikativ birliklar - gap hosil 
qilish modellari) turlari farqlanadi. Morfologik-derivatsion-sintaktik modellar 
o`zaro iyerarxik munosabatlarda turgan sanaladi. Bu modellar hosilalarining 
lisoniy birlaklarga o`tishi va lison xazinasini muttasil to`ldirib borishida 
ixtososlashish-soddalanish-tublanish bosqichlari ajratiladi. 

---

10 
O`STning leksikologiya, morflogiya, sintksis, qiyosiy tipologiya sohalarida amalga 
oshirgan ishlari M.Qurbonova va H.Ne`matovlarning maxsus islarida tahlil etilgan 
va umumlashtirilgan. 
O`zbek fanida bu yo`nalish 
formal-funksional, zotiy,dialektik 
tilshunoslik 
deb ham 
nomlanadi.