Mavzu: O’ zbek substansional (zotiy) tilshunosligida H. Ne’matovning o’rni

lison-
nutq
, 
lisoniy birlik-nutqiy birlik
tushunchalarini dialektikaning 
umumiylik, 
mohiyat, imkoniyat, sabab
(UMIS) va 
yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat
( YAHVO) 
kategoriyalari mazmuniga muvofiq talqin qilish tashkil qiladi. Shu sababli 
O`STning bosh tamoyili lingvistik tadqiq jarayonida (- lisoniy birlik tabiatini 
oshish va talqin etishda -) dialektik tahlil usullaridan onglilik va izchillik bilan 
foydalanishdan iboratdir. Dialektika shakl va mazmun aloqadorligini tan olgan 
holda mazmunga ko`proq e`tobor qaratgani sababli O`STda fonetika-fonologiyada 
N.Trubetskoy-R.Yakobson-A.Reformatskiy tadqiq tamoyillari asosan saqlanib, 
tilning mazmun bilan bog`liq 
sathlari - leksika
, morfologiya va sintaksis tadqiqi 
yetakchilik qiladi. 
O`STda tilshunoslikning eng asosiy 
tushunchalari
 til~lison~meyor~nutq 
quyidagicha tushuniladi: 
Til
- sof insoniy qobiliyat va imkoniyat..U tafakkurni shakllantirishga 
(kodlashtirishga), xotirada qat`iy sistemaga tizib saqlashga, axbotrotni uzatish va 
qabul qilishga imkoniyat beruvchi eng nuhim (birlamchi) insoniy ijtimoiy-ruhiy 
bevosita va bilvosita kommunikatsiya vositasidir. 
Til
lison~me`yor~nutq
ning 
dialektik butunligidan iboratdir. Unda bosh ichki ziddiyat atash (nominativ) va 
ifodalash (ekspressiv) vazifalarning dialektik birligidadir. 
Lison
UMIS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko`pqavatli sathlaridan tashkil 
topgan barqaror, tashqi muhit ta`siriga o`ta sezgir, o`zgarish, rivojlnish va 
moslashish immanent qobiliyatini o`z ichida mujassamlashtirgan murakkab 
qurilishli iyerarxik sistemasidir. 
Me`yor 
lisonning ichki qurilish tizimiga nisbatan tashqi omil bo`lib lisoniy 
imkoniyatlardan 
- sinonimik qatorlardan
, lisoniy birliklarning dublet, allovariant va 
variantlari, sohaviy birliklaridan har birining voqelanish o`rinlari va xususiyatlarini 
belgilaydi. 
Nutq 
lisonning me`yor elagidan o`tgan muayyan moddiy (yozma, og`zaki, tasviriy 
/imo-ishora, signal shakllaridan birida) voqelanishidir. 
Lisoniy birliklar dialektik tabiatini ochish va ularni tavsiflashda O`ST sustansiallik, 
ichki ziddiyatlik, ko`p qatorlik, oraliq uchinchi asosiy tamoyilariga tayanadi. Bu 
tamoyillar O`STning metodologik asosini tashkil etganligi sababli ularning har 
birini alohida ko`rib o`tamiz: 

---

9 
1.