Mavzu: neft va neft maxsulotlarini tarkibini aniqlash usullari

2- rasm. Neftdan olingan naften va parafin uglevodorodlari mass-spektrining bir qismi.

Ionlar aralashmasida qaysi ion miqdori ko‘p bo‘lsa, unga mos keladigan cho‘qqi shuncha baland bo‘ladi. Mass-spektrdagi eng baland cho‘qqi asosiy ion deyiladi (2-rasm). Mass-spektrlar grafik usulda ifodalanganda asosiy ionning intensivligi 100% deb qabul qilinib, boshqa ionlarning jadalligi shunga nisbatan hisoblab topiladi. Masalan, asosiy ion cho‘qqisining balandligi 80 mm bo‘lsin. Intensivligi jihatidan ikkinchi o‘rinda turuvchi ion uchun bu qiymat 65 mm ga teng deylik. U holda keyingi ion intensivligi = 81,3% qiymatga teng bo‘ladi.

Nisbiy intensivlikni ordinata o‘qiga, massa sonlarini esa abssissa o‘qiga qo‘yib, mass-spektrning grafik tasviri hosil qilinadi. 30-rasmda ana shu usulda chizilgan moy aldegidning mass-spektri «keltirilgan.

3-rasm. Moy aldegidning mass-spektri.
Spektrdagi intensivlik cho‘qqilarining hosil bo‘lishini quyidagicha ifodalash mumkin:

Mass-spektrdagi intensivlik ion m/e 44 (100%) dir. m/e 29 (M — 43) ham -55% ni tashkil qiladi. Molekular ion m/e 72 (M+) ning intensivligi ham ancha yuqori (-75%, m/e 71 (M — 1) ion intensivligi -10%. Shunday qilib, moy aldegid molekulasining 75 foizi o‘zgarishsiz qoladi (molekular ion holida). Qolgan qismi esa С—С, С—H bog'lar bo‘yicha parchalanadi. Molekular ionning parchalanishidan hosil bo‘lgan mayda bo‘laklar ko‘pincha fragmentlar, bu jarayonning o‘zi esa fragmentlanish deb ataladi.
Ba’zan molekular ion (M) maksimal intensivlikka ega bo‘ladi. Abssissa uchining o‘ng tomonidan eng chetki cho‘qqi molekular ionga mos keladi deb qarash mumkin edi. Ko‘p hollarda haqiqatan ham shunday. Lekin goho chetlanish kuzatiladi. Molekular ion spektrda umuman bo‘lmasligi ham mumkin, ya’ni u to‘la fragmentlanishga uchragan.
Ba’zan spektrda (M+l), (M+2) kabi ionlar ham ishtirok etadi. Ulaming hosil boiishiga sabab izotoplardir. Masalan, benzol spektrida C₆H₆⁺ formulaga mos keluvchi molekular ion (M+; m/e 78) bilan birgalikda M+l (m/e 79) va M+2 (m/e 80) cho‘qqilar ham mavjud. Birinchisi m/e C₅^I3CH₆⁺ va C₆H₅D⁺, ikkinchisi esa (m/e 80) C₄¹³C₂N₆⁺, C₅¹³CH₅D⁺ va C₆H₄D₂⁺ ionlar hisobiga vujudga keladi. Lekin birikmalarda og‘ir izotop (¹³C, D)lar miqdori kam bo‘lgani uchun M+l va M+2 cho‘qqilar intensivligi kam bo‘ladi. Benzoldagi cho'qqilar intensivligi ko‘p emas. Shu sababli ham benzoldagi bu cho'qqilar intensivligi, mos ravishda, 6,58 va 0,18 % ga teng. Og‘ir izotopning molekuladagi miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, M+l va M+2 ionlarning intensivligi shuncha yuqori bo‘ladi.
Shubhasiz, molekuladagi og‘ir izotop miqdori uchun tabiatda tarqalganligiga to‘g‘ri proporsionaldir. 6-jadvalda organik birikmalar takibidagi elementlarning tabiatda uchraydigan og‘ir izotoplarning shu elementlar yengil izotoplariga nisbatan olingan miqdori keltirilgan. Jadvaldan ko'rinadiki, ³⁷C1 (32,5%), ³⁵C1 (100 %) ga nisbatan tabiatda taxminan uch marta kam uchraydi. ^8lBr (98% va ⁷⁹Br (100 %) izotoplar miqdori esa taxminan bir xil. Bu muvoflqlik spektrda ham kuzati- ladi.
Monoxloralmashingan birikmalarda M+2 ionning intensivligi M+ ga nisbatan uch baravar yuqori. Monobromalmashingan birik­malarda esa M+ va M+2 intensivliklari deyarli baravar.
1-jadval