Mavzu: Mustaqil so`zlar va ularning shakllari. Fe’l. Reja

Fe’l nisbatlarining tabiati.

Nisbat shakllari fanimizda ancha mufassal o‘rganilgan bo‘lishiga qaramasdan bu shakllarning tabiati to‘g‘risida yagona bir qarash mavjud emas. Ba’zi tilshunoslar nisbatlarni fe’l yasalishi doirasida ko‘radilar va fe’ldan fe’l yasalishi deb talqin qiladilar. Ba’zilar esa uni so‘z o‘zgartirish deb forma yasash yoki lug‘aviy shakl yasash doirasida ko‘rib o‘tadilar. E.Sevortyan, S.Ivanov tadqiqotlaridan keyin nisbatlarni leksik-grammatik, ya’ni ham so‘z yasashga,

ham so‘z o‘zgartirishga aloqador kategoriya sifatida talqin etish rasm bo‘ldi. Lekin bunda ham nima so‘z yasalishi-yu, nima so‘z o‘zgartirish ekanligi aniq emas. Bir narsa shubhasizki, juda ko‘p fe’llarning forma yasalishida ularning beshala nisbat shakli ham bir so‘zdan yasalavermaydi. Juda ko‘p fe’llardan atigi ikki, uch nisbat shakli yasaladi, xolos. Chunonchi, jonlanmoq, go‘zallashmoq, ommalashmoq kabi bir qator fe’llardan nisbatning hamma shaklini ham yasab bo‘lmaydi.
Bundan tashqari, fe’llarning o‘zlik, birgalik, orttirma va majhul nisbatlarining ayrim shakllari ularni hosil etgan bosh fe’ldan ma’no jihatidan shu darajada uzoqlashganki, ularni bir-biriga bog‘lash qiyin.
Chunonchi: sevmoq – sevinmoq
Kelmoq - kelishmoq
Chiqmoq – chiqishmoq
Tegmoq – tegishmoq
Ko‘pgina tadqiqotchilar orttirma nisbatning o‘timsiz fe’ldan o‘timli fe’l yasash vazifasini to‘la-to‘kis so‘z yasalishiga nisbat beradilar: kulmoq-kuldirmoq, kelmoq-keltirmoq. Har holda, nisbatlarning so‘z yasalishiga va so‘z o‘zgartirishga, jumladan, lug‘aviy shakl yasashga munosabati murakkab va munozaralidir.
Ko‘pchilikka ma’lumki, har bir grammatik shakl ma’lum bir paradigma doirasiga birlashadi, grammatik kategoriya tarkibida bo‘ladi. Demak, har bir shakl uchun kategorial va xususiy UGM xosdir. Nisbat kategoriyasi va shakllarida ham UGMlarni farqlash har bir nisbat shaklining muayyan holatda so‘z yasashga va so‘z o‘zgartirishga (lug‘aviy shakl yasashga) munosabatini aniq belgilash imkoniyatini beradi. Hosilada nisbat kategorial UGMsining shu nisbat uchun xos bo‘lgan ko‘rinishi saqlangan bo‘lsa, so‘z o‘zgartirish, lug‘aviy shakl yasash hodisasi mavjud. Agar hosilada nisbat UGMsi yo‘qolgan bo‘lsa, nisbat shakli ham yo‘qolgan va hosila o‘zining asosidan uzilgan bo‘ladi. Demak, bu holatda so‘z yasalishi mavjud va hosila yangi lug‘aviy ma’noni yuzaga chiqaradi.