Мавзу: мустақил давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатлари иқтисодиёти

3.MDH mamlakatlarining jahon xo‘jaligiga kirib borishi va uning muammolari

90-yillarning boshiga qadar sotsialistik rejali tizimni boshidan kechirgan MDH mamlakatlari jahon xo‘jaligiga dadil kirib borishining nazariy va amaliy tomonlarini echish uchun quyidagi muammolarni hal etishga kirishgan edi:

- «ochiq iqtisodiyot» tamoyillarining nazariy jihatlarini tahlil etib, amaliyotda keng qo‘llash;

- jahon iqtisodiyotida sotsialistik rejali tizimni boshidan kechirgan (XXR, Markaziy va SHarqiy Evropa davlatlari) va hozirgi kunda bozor iqtisodiyotiga dadil kirib borayotgan mamlakatlarning iqtisodiy islohotlarini chuqur tahlil etish va amaliyotda qo‘llash;

- iqtisodiyotda eksport strategiyasi bilan sanoat siyosati o‘rtasida ro‘y berayotgan o‘zaro aloqadorlikni chuqur tahlil etish;

- jahon mamlakatlari o‘rtasida integratsiya jarayonlari borishini tahlil etib, iqtisodiy faoliyatning jahon standartlariga mos mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish.

Jahon iqtisodiyotida MDH mamlakatlari rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatiga ega bo‘lib, tashqi savdo sohasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning global masshtabda rivojlanishi bilan xarakterlanadi. 90–yillarda MDH mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishida barqarorlashuv jarayonlari ro‘y berib, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlarining iqtisodiy tiklanganligi ko‘zga tashlanadi.

MDH mamlakatlari bilan yaqin va uzoq xorijiy mamlakatlar o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalari borishida, sanoati rivojlangan mamlakatlar – AQSH, YAponiya, Buyuk Britaniya, SHveysariya, Janubiy Koreya, GERMANIYA, Fransiya, Turkiya alohida o‘rinni egallab turibdi.

MDH mamlakatlari bilan O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida olib borilayotgan savdo – iqtisodiy munosabatlar ham samarali rivojlanib bormoqda. MDH mamlakatlarining respublikamiz bilan tovar aylanmasi rivojlanishi teng huquqli va o‘zaro foydali tamoyillarga asoslangan. 2000 yilda Ukraina bilan O‘zbekiston o‘rtasida savdo aylanmasi 1999 yilga nisbatan 1,3 barobarga, RF bilan bo‘ladigan savdo aylanmasi esa 16 % ga o‘sgan edi.

MDH mamlakatlarini respublikamiz bilan bo‘lgan tashqi savdo aylanmasining 30-35 %i Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari (Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston) orqali amalga oshirilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikamizning tashqi savdo aloqalarini 70-80 %i MDH mamlakatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 1997 yilda 60-65 %, 2004 yilda esa 75 – 80 %ga to‘g‘ri kelgan edi.

Rossiya Federatsiyasi bilan O‘zbekiston o‘rtasida savdo – iqtisodiy aloqalar yildan–yilga kengayib, rivojlanib bormoqda. 1997 yilda Rossiya bilan O‘zbekiston o‘rtasida eksport – import saldo 65,3 mln. AQSH doll.ni tashkil etgan. O‘zbekiston Rossiyaga asosan qishloq - xo‘jalik mahsulotlarini chiqarib, sanoat tovarlarini sotib olmoqda. Agar 1992 yilda Rossiyaga sotilgan mahsulotlarning 58-59 %i paxta tolasiga, 7-8 %i mashina va asbob- uskunalarga, 1-2 %i esa xalq iste’moli tovarlariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 1998 yilda paxta tolasining ulushi 21-22 %ga qisqarganligini, mashina va asbob – uskunalar 30-31 %ga, xalq iste’moli mahsulotlari savdosi uchun esa 14-15 %ga o‘sganligini ko‘rishimiz mumkin.

Xullas, respublikamiz o‘zining qisqa iqtisodiy rivojlanish yillarida Rossiyadan xalq iste’moli mahsulotlarini import qiladigan mamlakatdan, ularni eksport qiladigan mamlakatga aylanib borgan edi.

Agar 1992 yilda yoqilg‘i mahsulotlari importi 61-62 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 1998 yilga kelib RF dan yoqilg‘i sotib olish deyarli to‘xtadi. O‘zbekiston RFdan mashina va asbob – uskunalarni, 16-18 %atrofida kimyo, 15-18 %atrofida qora metallurgiya sanoat mahsulotlarini sotib olmoqda. Rossiya esa o‘z navbatida O‘zbekistondan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotib olmoqda. Jumladan, 1992 yilda O‘zbekistondan sotib olingan paxta tolasi 58-59 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 1998 yilda 21-22 %ni tashkil etgan.

MDH mamlakatlari bilan O‘zbekiston o‘rtasida bo‘ladigan tashqi savdo aylanmasining 30-35 %i Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari orqali amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, 1999 yildan boshlab mintaqa davlatlari o‘rtasida tovar aylanmasi yildan – yilga o‘sib, rivoj topmoqda. Agar 1999 yilda mintaqa davlatlari bilan respublikamiz o‘rtasida tovar aylanma 525 mln. AQSH doll.ni, 2002 yilda esa 568 mln. doll.ni tashkil etgan. 2002 yilda Qozog‘iston bilan O‘zbekiston o‘rtasida tovar aylanmasi 263,3 mln. doll.ni, Tojikiston bilan 116,9 mln. AQSH doll.ni, Qirg‘iziston bilan 111,6 mln, Turkmaniston bilan esa 75,3 mln. AQSH doll.ni tashkil etgan.

MDH davlatlari bilan O‘zbekiston o‘rtasida savdo – iqtisodiy munosabatlar sezilarli rivojlanib bormoqda. Jumladan, 2003 yilda O‘zbekistonning Ukraina bilan bo‘lgan savdo aylanmasi 1,5-2 barobarga, RF bilan 20-25 % ga, Markaziy Osiyo davlatlari bilan 1,5-2 barobarga o‘sgan edi. MDH mamlakatlarining savdo – iqtisodiy aloqalari Ozarbayjon, Armaniston, Belorussiya kabi mustaqil davlatlar bilan ham yildan – yilga kengayib bormoqda. MDH mamlakatlarining savdo – iqtisodiy aloqalarining borishida, ayniqsa sanoati rivojlangan (AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya) va rivojlanayotgan (Hindiston, Turkiya, Eron, Saudiya Arabistoni) davlatlari alohida o‘rinni egallab turibdi.