Mavzu: morfologik tipologiya: ot so‘z turkumi kategoriyalari

5. Daraja kategoriyasi
Daraja kategoriyasi – bu grammatik kategoriya bo‘lib, sifat yoki ravish tomonidan ifodalangan belgi yoki xislatning yoqori yoki pastligi, ortiq yoki kamligini ifodalaydi. Daraja uch guruhga bo‘linib, birinchi guruh (oddiy daraja) markerlanmagan bo‘lsa, ikkinchi va uchunchu guruh (qiyosiy va orptirma daraja) markerlangan bo‘ladi.
Taqqoslanayotgan tillarda bu kategoriya ko‘proq sifatlar va ravishlarga xosdir.
Quyida gap faqat sifatlar haqida boradi.
Taqqoslanayotgan tillarda darajaning sintetik va analitik shakllari farqlanadi.
Rus tilida qiyosiy darajaning sintetik shakllari –e, - ee (ko‘pincha ildizdagi undosh tovush o‘zgaradi) suffikslari yordamida yasaladi.
Rus tilida orttirma darajaning sintetik shakllari ikki yo‘l bilan yasaladi:

1. 
   –ейш va –фйш suffikslari yordamida,
   
2. 
   наи- prefiksini qo‘shish orqali yasaladi.
   

Ingliz tilida bir bo‘g‘inli sifatlarning ko‘p tarqalganligi sababli sintetik shakllar har ikkala darajada chegaralangandir. Sintetik shaklga ega bo‘lgan ikki bo‘g‘inli sifatlar soni ko‘p emas.
Qiyosiy daraja shakli –er suffiksi yordamida, orttirma daraja shakli esa –est suffiksini qo‘shish orqali yasaladi:
strong stronger (the) strongest
pretty prettier (the) prettiest
complete completer (the) completest
Rus tilida darajaning analiik shakli более (qiyosiy daraja uchun), самый (orttirma daraja uchun) so‘zlari yordamida yasaladi. Bu so‘zlar oddiy darajada kelgan so‘zlarga nisbatan prepozitsion holatdA keladi: «сильный» - «более сильный» - «наиболее сильный».
Ingliz tilida esa qiyosiy va orttirma darajaning analitik shakllari more- (qiyosiy daraja uchun) va most- (orttirma daraja uchun) sifatlarining qo‘shilishi bilan yasaladi: beautiful - more beautiful – (the) most beautiful.
Ushbu shakllar talqiniga qarshi e'tirozlarning mavjudligi, shubhasiz, katta qiziqish uyg‘otadi (В.Н.Жигадло, И.П.Ивановa, Л.А.Иофик, 1965, с.41).
Taqqoslanayotgan tillarda mazmunan mos tushadigan qiyosiy va orttirma darajalarini suppletiv yo‘l bilan yasaydigan shakllar mavjud: ingl. good – better – best; rus. «хороший» - «лучше» - «наилучший»; ingl. bad – worse –worst, rus. «плохой» - «хуже» - «наихудший».
Ingliz tilida many (more, most) va little (less, least) miqdorni bildirgan sifatlarning qiyosiy va orttirma darajalarini suppletiv yo‘l bilan yasaladi.
Rus tilida inglizcha little so‘ziga mos shakl mavjud: «маленький (малый)» - «меньше» - «наименьший». Lekin bu atigi shakliy moslik, xolos.
Sintetik usul bir bo‘g‘inli sifatlarning darajalarini yasash uchun xos bo‘lsa-da, bir bo‘g‘inli sifatlar uchun analitik usul umuman yot deyish noto‘gri bo‘ladi. Taqqoslaymiz:
The air thin and sky more pale (J.Steinbeck). “Bеcause it’s more true” (J.Stone). “It’s more smooth words. What did my father say?…” (R.Crichton).
Mazkur shakl odatda qiyoslanayоtgan predmet yo‘q bo‘lgandagina ishlatiladi.
Ingliz tilida daraja shakllarining o‘z leksik ma’nosiga ega bo‘lish holatlari ham kuzatiladi. Masalan, qadimgi ingliz tili qiyosiy va orttirma darajalari shakllari bo‘lmish ieldra va ieldest so‘zlari alohida ma’noga ega bo‘lgan elder va eldest so‘z shakllariga o‘zgargan. Bu esa old sifatining yangi daraja shakllari vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
Xuddi shunday holat latter, last va nеxt so‘zlarida ham kuzatiladi.
Rus tilida daraja shakllarining o‘z leksik ma’nosiga egа bo‘lish holatlarini quyidagi so‘zlarda kuzatish mumkin: «высшее образование»; «младший, старший лейтенант»; «низший тип животных».