Mavzu: morfologik tipologiya: ot so‘z turkumi kategoriyalari

3.Jins kategoriysi
Ingliz va rus tillari o‘rtasida jins kategoriyasida son va kelishik kategoriyalariga nisbatan farqlar juda ham sezilarli darajada. Chunki jins rus tiliga xos grammatik kategoriyalardan biri bo‘lsa, ingliz tilida esa bu kategoriya mavjud emas (A.В.Бoндaрко, 1998, с.17-18).
Rus tilida jins til kategoriyasi sifatida hamma otlarga taalluqlidir. U faqat pluralia tantumda ishlatiladigan otlarga, sifatlarga, tartib sonlarga, olmoshlarning ko‘pchiligiga, nomni bildirmaydigan so‘z turkumlaridan – fe’lning o‘tgan zamon birlikdagi shakliga xos emas. Jinsning grammatik ma’nosi (женский, мужской, средней) bu tilda, avvalombor, moslashuvning sintaktik shakllarida namoyon bo‘lishidir: rus. «круглый стол», «белая стена», «широкое поле», «студент писал», «студентка писала», «стекло блестело». Ana shularni inobatga olgan holda rus tili grammatikasi mualliflari (1970, c.317) rus tilida jinsni sintaktik kategoriya deb hisoblaydilar.
Ingliz tilida jins ma’nosini ifodalaydigan maxsus grammatik vositalar yo‘q. Faqat ayol jinsini ifodalovchi yagona –ess suffiksi mavjud: actor-actress, heir-hieress, tiger-tigress. Ammo А.I.Smirnitskiyning (1959, c.147) ta’kidlashicha, bu yerda jins ma’nosi ifodasi grammatikaga emas, balki leksikaga tegishlidir. Actress so‘zini actor («актёр») so‘zi bilan taqqoslaganda actress so‘zi umuman boshqa tirik jonni, ya’ni ayol jinsiga xos tirik jonni bildiradi. Actor-actress munosabati xuddi father-mother munosabatining o‘zidir. Shu bilan birgalikda –ess suffiksi grammatik emas, balki leksik ma’no kasb etuvchi so‘z yasovchi suffiks hisoblanadi (А.И.Смирницкий, 1959, c.147-148).
III shaxs birlikdagi he, she, it kishilik olmoshlari haqida gapiradigan bo‘lsak, jins ma’nosi ularning leksik ma’nosiga ko‘ra ajratiladi. Xuddi shunday holat himself, herself, itself o‘zlik olmoshlarida ham kuzatiladi. Bu yerda jins ma’nosi ularning bosh komponentlarida o‘z ifodasini topgan. Demak, hozirgi zamon ingliz tilida jins leksik kategoriya hisoblanadi (В.Д.Аракин, 1979, c.117-118).