Mavzu: Monopolistik raqobat va oligopoliyaning tahlili. Reja: Kirish. Asosiy qism

2. Monopolistik, mukammal va nomukammal raqobat.
Monopolistik raqobat – nomukammal raqobat bozori tarkibining turi. Monopolistik raqobat mahsulotni differentsiatsiya qilish sharoitida har bir firmaning o'z mahsuloti ustidan bir oz monopol kuchga ega ekanligi bilan tavsiflanadi. Raqobatchilarning harakatlaridan qat'iy nazar, uning narxini ko'tarishi yoki tushirishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu kuch etarlicha ko'p miqdordagi o'xshash tovarlarni ishlab chiqaruvchilar mavjudligi bilan va boshqa firmalarning ushbu sohaga kirish erkinligi bilan ham cheklangan. Masalan, Reebok krossovkalarining "ishqibozlari" o'z mahsulotlari uchun boshqa kompaniyalarnikiga qaraganda ko'proq pul to'lashga tayyor, ammo agar narxlardagi farq juda katta bo'lib chiqsa, xaridor har doim bozorda kam tanilgan kompaniyalarning analoglarini arzonroq narxda topadi. Xuddi shu narsa kosmetika sanoati mahsulotlariga, kiyim-kechak, poyabzal ishlab chiqarishga va boshqalarga tegishli.
Monopolistik raqobatbardosh bozor quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
• Ko'plab xaridorlar va sotuvchilarning mavjudligi (bozor ko'plab mustaqil firmalar va xaridorlardan iborat), ammo mukammal raqobatdoshlikdan ko'proq emas.
• Sanoatga kirish uchun past to'siqlar. Bu monopolistik raqobatdosh firmani ochish oson degani emas. Ro'yxatga olish, patent va litsenziyalarni ro'yxatdan o'tkazish bilan bog'liq muammolar kabi muammolar mavjud.
• Uzoq muddatda bozorda omon qolish uchun monopolistik raqobatlashadigan firma raqobatdosh firmalar tomonidan taqdim etiladigan mahsulotlardan farq qiladigan bir xil bo'lmagan, farqlangan mahsulotlarni ishlab chiqarishi kerak. Differentsiya gorizontal va vertikal bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, mahsulotlar bir-biridan bir yoki bir qator xususiyatlar bilan farq qilishi mumkin (masalan, kimyoviy tarkibida);
• Sotuvchilar va xaridorlarning bozor sharoitlari to'g'risida mukammal xabardorligi;
Asosan narxdan tashqari raqobat umumiy narx darajasiga o'ta ahamiyatsiz ta'sir ko'rsatishi mumkin. Mahsulot reklamasi rivojlanish uchun muhimdir.
Monopolistik raqobat sharoitida bozorga kirish juda erkin, to'siqlar mavjud, ammo ularni bartaraf etish nisbatan oson. Masalan, bozorga kirish uchun firma maxsus litsenziya, patent va boshqalarni olishi kerak bo'lishi mumkin. Firmalarni firmalar ustidan sotish nazorati cheklangan. Tovarlarga talab yuqori darajada elastik.
Monopolistik raqobatning misoli - kosmetika bozori. Masalan, iste'molchilar Avon kosmetik mahsulotlarini afzal ko'rishsa, ular uchun boshqa kompaniyalarning shu kabi kosmetik vositalariga qaraganda ko'proq pul to'lashga tayyor. Ammo narxdagi farq juda katta bo'lsa, iste'molchilar baribir Oriflame kabi arzonroq sheriklariga o'tishadi.
Monopolistik raqobat oziq-ovqat va yengil sanoat bozorlarini, dorilar, kiyim-kechak, poyabzal, parfyumeriya mahsulotlarini o'z ichiga oladi. Bunday bozorlardagi mahsulotlar farqlanadi - bir xil mahsulot turli sotuvchilardan (ishlab chiqaruvchilardan) juda ko'p farqlarga ega bo'lishi mumkin. Turli xilliklar nafaqat sifatda (ishonchlilik, dizayn, funktsiyalar soni va boshqalar), balki xizmatda ham namoyon bo'lishi mumkin, ya’ni mavjudligi kafolatni ta'mirlash, yetkazib berish bepul, texnik qo'llab-quvvatlash, to'lash bilan to'lash kabilar bo`lishi mumkin.
Monopolistik raqobatning xususiyatlari:
• Sohadagi sotuvchilar soni: katta;
• Firma hajmi: kichik yoki o'rta;
• Xaridorlar soni: katta;
• Mahsulot: farqlangan;
• Narxlarni boshqarish: cheklangan;
• Bozor ma'lumotlariga kirish: bepul;
• Sohaga kirish uchun to'siqlar: past;
• Raqobat usullari: asosan narxsiz raqobat va cheklangan narxlar raqobati.
Mahsulotni farqlash quyidagilarga asoslanishi mumkin:
• Mahsulotning fizik xususiyatlari;
• Manzil;
• Qadoqlash, savdo markasi, kompaniya imidji, reklama bilan bog'liq "xayoliy" farqlar;
• Bundan tashqari, differentsiatsiya ba'zan gorizontal va vertikalga bo'linadi:
• Vertikal tovarlarni sifatiga yoki boshqa turlariga qarab taqsimlashga asoslanadi shunga o'xshash mezon, shartli ravishda "yomon" va "yaxshi";
• Gorizontal taxminlarga ko'ra xaridor taxminan teng narxlarda tovarlarni yaxshi yoki yomonga emas, balki mos va o'z didiga mos bo'lmaganga ajratadi.⁷
Mahsulotning o'z versiyasini yaratish orqali har bir firma o'ziga xos cheklangan monopoliyaga ega bo'ladi. Big Mac sendvichlarini faqat bitta ishlab chiqaruvchisi bor, faqat bitta Aquafresh tish pastasini ishlab chiqaruvchisi, "School of Economics" jurnalining faqat bitta noshiri va boshqalar. Biroq, ularning barchasi o'rnini bosuvchi mahsulotlarni taklif qiluvchi kompaniyalarning raqobatiga duch keladi, ya'ni, monopolistik raqobat sharoitida ishlaydi.
Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqa- rish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo‘yicha farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi.
Monopolistik raqobat - tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni ko‘p hamda ular o‘rtasida ma’lum darajada raqobat mavjud bolgan, biroq har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o‘z tovar yoki xizmatining alohida, maxsus xususiyat- lari mavjudligi sababii ularning narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma’lum darajada hukmronlik holati hisoblanadi.
Bunga misol tariqasida ko‘plab mebel, kiyim-kechak turlari, kir yuvish vositalari, mineral ichimliklari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarini keltirish mumkin.
Bozorda monopoliyaning mavjud bo’lishi jamiyat boyliklarining bir qismini qaytmas xarajatlarga aylantiradi. Bu fikr quyidagi grafikda o’z tasdig’ini topgan.

Tiklanmas zarrning hosil bo`lishi.
Bu yerda MR – meyoriy daromad, MC – meyoriy xarajat, D – talab, P – mahsulotga qo`yilgan narx, Q – ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi.
Grafikdan ko`rinib turibdiki meyoriy daromad va talab kamayib meyoriy xarajat oshganda jamiyatda tiklab bo`lmaydigan zarar hosil bo`ladi.
Mukammal raqobatdosh bozorlarga narx doim mahsuloning chegaraviy harajatiga teng. Shuningdek biz ko`rdikki, uzoq muddatda kirish va chiqish iqtisodiy foydani nolga tenglashtiradi. Shundan kelib chiqib narx umumiy harajatiga tenglashadi. Biz monopolistik korxonalar qanday qilib narxlarni chekli harajatdan yuqori ushlab turishi va bu pozitiv musbat iqtisodiy foydaga olib keladi va jamiyatda yo`qotishlarga olib keladi. Mukammal va Monopolistik raqobat bozor tuzilmasining eng ohirgi shakllaridiRaqobat Raqobat bozorda ko`plab korxonalar deyarli bir hil maxsulotlarni taklif qilayotganda yuzaga keladi. Monopoliya esa bozorda faqat bitta firma bo`lsa paydo bo`ladi.
Mukammal raqobat va monoplliya bozorlar holatlari qanday ishlashi haqida bir necha kerakli fikrlarni tasvirlasada, iqtisoddagi ko`plab bozorlar ikkala holat elementlariga ham ega. Shunga ko`ra, har biri ham to`la tasvirlanmagan. Tipik firma iqtisodiyotda raqobatga yuz tutadi, biroq raqobat korxonani Korxonani narx oluvchiga aylantiradigandek qattiq qo`l emas. Tipik korxona shuningdek ma’lum darajada bozor kuchiga ega, lekin uning bozor kuchi Monopoliya modelida aniq ko`rsatilgan korxona kabi unchalik qudratli emas. Boshqacha qilib aytganda, ko`plab tarmoqlar mukammal raqobatning markaziy xolati va monopliya o`rtasida turadi. Iqtisodchilar bu hodisani nomukammal raqobat deb atashadi.
Nomukammal raqobatli bozorning bir turi bu oligopoliya, unda bozor faqat bir necha sotuvchilarga ega va har biri boshqa sotuvchilardan unchalik farq qilmaydigan yoki o`xshash maxsulotlarni taklif qiladi. Iqtisodchilar bozor xukumronligini statistik ataladigan konsentrasiya koffitsentiga ega korxonalarning kichik guruhlari orqali o`lchashadi. Konsentratsiya koffitsenti bu bozordagi umumiy maxsulot 4 ta yirik korxonalar orqali ta’minlanishidir. Lekin, ba’zi sanoatlarda, eng katta firmalar ustunroq rolni o`ynaydi. Yuqori konsentratsiyalangan sanoatlar o`z ichiga g`alla ekinlari (konsentrasiya koiffeitsenti 83 %), samaliyot ishlab chiqadigan (aviasozlik korxonalari 85 %) Elektr lompochkalari 89%, uy jixozlari 90 % va sigaretlar 99% ni qamrab oladi. Ushbu tarmoqlar oligopoliyaning eng zo`r tasvirlangan misollaridir.
Nomukammal raqobat bozorning ikkinchi turi, Monopolistik raqobat deb ataladi. Bu bozor tizimidagi ko`plab korxonalar sotayotgan mahsulotlari o`xshash lekin bir hil emasligi orqali tasvirlanadi. Monopolistik raqobatdosh bozorda har bir korxona ishlab chiqayotgan mahsuloti uchun Monopoliyaga ega. Lekin boshqa korxonalar bir hil iste’molchilar uchun kurashadigan o`xshash mahsulotlar ishlab chiqaradi.⁸
Biz quyidagi jadvaldan 2016-2019-yillar oralig`idagi mahsulot turi bo`yicha korxonalar sonini ko`rishimiz mumkin.

^Tarmoqlar