mavzu: Moliya tizimi va uning bo’g’nlari m oliya tizimi va uning bo‘g ‘inlariga tasnif

3-mavzu: Moliya tizimi va uning bo’g’nlari

.  M oliya  tizimi  va  uning  bo‘g ‘inlariga  tasnif 
Iqtisodiy adabiyotda  «moliya  tizimi»  tushunchasi  ikki  xil  m a’noda  
talqin  etiladi.  Ulardan  birinchisi  asosan  pul  operatsiyalari  bilan  shu-  
g ‘ullanuvchi  xo‘jalik  subyektlari  (tijorat  banklari,  investitsiya  fondlari  
va  konipaniyalari)  faoliyatining  yig‘indisidan  iboratligini  anglatadi.  
Ikkinchisi  esa butun  moliya munosabatlari  tizimidan  iboratliligini  ang­ 
latadi,  lekin  bu «tizim» tushunchasi  o ‘zaro bog'liqlikni  bildiradi.  Bunga  
asosan  alohida  olingan  moliya  munosabatlari,  uning  ishtirokchilari  va  
b o ‘g‘inlariga  vaholanki  moliya  tizimiga  ta ’rif berish  mumkin.  Moliya  
tizimi — turli  moliya munosabatlarining yig‘indisi  hisoblanib, bu muno-  
sabatlar jarayonlarida  xo ‘jalik  yurituvchi  subyektlar va  davlatning  pul  
m ablag'lari  jam g'arm alari  turli  shakllar  h a m d a   usullar  yordam ida  
shakllanadi,  taqsimlanadi  va  sarflanadi. 
Moliya  tizimini  moliya  munosabatlari  ishtirokchilarining  o ‘ziga  
xos  xususiyatiga  asosan  4-ch izm ad a  ko'rish  mumkin. 
C hizm adan  ko‘rinib  turibdiki,  moliya  tizimi  ikki  asosiy  va  o'zaro  
bog‘langan  b o ‘g‘inostidan  iborat.  Birinchisiga,  markazlashgan  moliya  
kirib,  u  iqtisodiyot  m iqyosida  kengaytirilgan  ishlab  chiqarishning  
ehtiyojlarini vajam iyat aholisining ijtimoiy guruhlarini  ijtimoiy himoya  
qilish  uch u n   kerakli  moliya  mablag‘lari  bilan  t a ’minlash  vazifasini  
amalga  oshiradi.  Ikkinchisiga  xo'jalik  subyektlarining  moliyasi  kirib,  
u   alohida  olingan  subyektlarning  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  pul  
mablagMari  bilan  t a ’m inlashni  amalga  oshiradi. 
M oliya  tizim ining  m arkazlashm agan  moliya  b o ‘g ‘inosti  moliya  
tizimining asosi hisoblanadi,  chunki  xo‘jalik subyektlarining moliyasida,  
y a ’ni  asosan  moddiy  ishlab  chiqarish  sohasida  moliya  resursiarining  
asosiy  qismi  shakllanadi.  X o ‘jalik  subyektlarining  moliyasi,  moliya  
tizim ining  bo‘g‘ini  sifatida  m amlakatdagi  pul  mablag'lari  jaing‘ar-  
m alarining  manbayi  hisoblangan  milliy  d aro m ad  yaratiladi.  Shuni 0 ‘zbekiston  R espublikasida  m olivani  boshqarish  tizim i. 
a lo h id a ta ’kidlash  lozimki,  markazlashmagan  moliya pul  mablag'larining  
h olatidan  m amlakatning  moliya  holati  bevosita  bog'liqdir.  Chunki  
m arkazlashmagan  moliya  b o ‘g ‘inostida yaratilgan  milliy darom ad ning   
m iqdori  qanchalik  ko‘p  bo'lsa,  markazlashgan  moliya  b o ‘g ‘inostiga  
k o ‘p  m ablag‘  tushishi  amalga  oshadi. 
X o ‘jalik  subyektlari  o'zining  faoliyati  asosida  o ‘ziga  xos  guruh-  
lard a n ,  y a ’ni  sanoat,  savdo,  q ish loq   x o ‘jaligi,  x izm a t  k o ‘rsatish,  
transport  va  boshqa  sohalardan  tashkil  topgan.  0 ‘z  vaqtida  xo‘jalik  
subyektlari  o ‘zlarining  mulkchilik  shakliga  asosan  guruhlarga  b o ‘linib  
ketadi,  y a ’ni  davlat  korxonalari,  davlat  u n ita r   korxonalari,  ochiq  
aksiyadorlik jamiyatlari, yopiq aksiyadorlik jam iyatlari,  xorijiy sarmoya 0 ‘zbekiston  Respublikasida  Moliya  tizimi. 
ishtirokidagi  qo'shm a  korxonalar,  mas’uliyati  cheklangan  jamiyatlar  
va  xususiy  korxonalar  moliyasidan  iboratdir.  Agar  xo'jalik  yurituvchi  
subyektlarning tarm oq sohasiga va tashkil etilishining  mulkchilik shakli  
bo'yicha emas,  ularni  faoliyatini  tijorat asosida yuritishiga  ko'ra asosida  
guruhlarga  bo'lsak,  bu  holatda: 
—  tijorat  asosida  faoliyat  yuritayotgan  subyektlarning  moliyasi; 
—  notijorat asosida  faoliyat  ko‘rsatayotgan subyektlarning  moliyasi; 
—  jam o at  (homiylik  asosida)  subyektlarning  moliyasiga  ajratish  
mumkin. 
Iqtisodiyotning  bozor  munosabatlariga o ‘tish  sharoitida jud a  ko‘p  
xo'jalik subyektlari  o ‘z faoliyatini  tijorat asosida tashkil  etadi.  Ularning  
moddiy  xarajatlari,  m ehnat jam oalarini  ijtimoiy  rivojlantirish  xarajat-  
larini  qoplashning yagona  manbayi  foyda  hisoblanadi.  Bunday omillar  
t a ’sirida  davlat  vakolatli  organlarining  asosiy  manfaati  foyda  ko'rib  
faoliyat  ko'rsatuvchi  xo'jalik subyektlarini  rivojlantirishga yordam  berish  
hisoblanadi.  Ushbu  xo'jalik  subyektlarining  faoliyati  natijasida  milliy  
darom ad yaratiladi.  Ular ixtiyorida juda  katta pul  mablag'lari ja m g ‘ar-  
malari  aylanishi  amalga oshirildi.  Natijada markazlashgan  moliya bo‘-  
g'inlari  kerakli  pul  mablag‘lari  (soliqlar,  turli yig'im lar shaklida)  bilan  
t a ’minlanadi. 
Moliya  tizimining  asosiy  b o ‘g ‘ini,  markazlashgan  moliya  hisob­ 
lanadi.  Bunda moddiy  ishlab  chiqarish sohasida yaratilgan yalpi  ijtimoiy  
mahsulot  va  milliy  darom adni  taqsimlash  ham da  qayta  taqsimlash  
natijasida  markazlashgan  pul  mablag‘lari  resurslari  shakllantiriladi.  
Davlat  ixtiyorida bunday  markazlashgan pul  mablag‘lari  resurslarining  
jamlanishi eng aw a lo   uni  m amlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish 

faoliyati bilan bog‘liqdir.  M arkazlashgan pul m ab lag ‘lari resurslarining  

shakllari budjet,  budjetdan tashqari  har xil ja m g 'a rm a la r h a m d a  davlat  
krediti  hisoblanadi. 
Davlat budjeti b u tu n   moliya tizim ining asosiy bo 'g 'in i  hisoblanadi.  
Davlat  budjeti  to 'liq   davlat  mulkchiligi  hisoblanib,  u  O 'z b e k isto n   
Respublikasining  «Budjet  tizimi t o ‘g'risida»gi  Q o n un i va « 0 ‘zbekiston  
Respublikasi  Soliq  Kodeksi»  asosida  tashkil  etiladi.  Davlat  budjeti  
o ‘zaro bog‘liq ikki  qismdan,  darom adlar va xarajatlardan  iborat.  Davlat  
budjetining darom adlar qismida pul m ablag‘larining m anbalari h am d a  
ularning  miqdoriy  tasnifi  ko'rsatiladi.  D a ro m a d lar  tarkibiy  tuzilishida  
asosan  soliqlar,  turli  yig‘imlar,  bojxona  bojlari  va  boshqa  tushum lar  
aks  ettiriladi.  Davlat  budjetining  xarajatlar  qism ida  budjet  m ablag'-  
larining sarflanishi sohasi va ularning miqdoriy tasnifi beriladi. Xarajatlar  
tarkibida  iqtisodiyotni  rivojlantirish,  ijtim oiy-m adaniy tadbirlar,  davlat  
organlarini  saqlash  ham da  mudofaa  xarajatlarini  k o ‘rsatish  m um kin.  
Davlat  budjeti  xarajatlari  tarkibidagi  u  yoki  bu  sohaning  ulushi  bu  
davlatning  iqtisodiy  rivojlanish  darajasiga,  aholining  m oddiy  hayoti  
holatiga  bevosita  bog‘liqdir. 
I  
Davlat  budjetining  tarkibiy  tuzilishi  esa  h ar  bir  davlatning  konsti-  
j   
tutsiyaviy tizimiga bog‘liq.  Federal  davlatlarda  (A Q S H ,  G F R ,  Rossiya, 
I  
H indiston,  Shveytsariya  va  boshqalar)  u c h   b o ‘g ‘inli  budjet  tizimi  
i   
tashkil  etilgan,  unitar davlatlarda (Yaponiya,  0 ‘zbekiston,  Q ozog‘iston  
va  boshqalar)  esa  ikki  b o ‘g‘inli  budjet  tizimi  am al  qiladi. 
Har bir mamlakatda turli  darajadagi  budjetlardan  tashqari  maqsadli  
jam g'arm alar  tashkil  etiladi.  Ushbu  bujetdan  tashqari  jam g 'a rm a la r  
soliq  toMovchilarining  majburiy  ajratm alar  hisobidan  tashkil  etiladi.  
O'zbekiston Respublikasining amaldagi  qonunchiligiga asosan quyidagi  
budjetdan  tashqari  jam g 'arm alar  mavjud: 
—  Respublika  yo'l  jam g ‘armasi; 
—  Davlat  bandlik  jam g'arm asi; 
—  Respublika  pensiya ja m g ‘armasi; 
—  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  Mulki  Q o'm itasining  maxsus  
fondi. 
Budjetdan  tashqari jam g'arm alarning o'ziga xos xususiyati  shundan  
iboratki,  ular moliya zaxirasi hisoblanadi.  C h u n k i ularning m ablag‘lari  
faqatgina  aniq  m aqsadga  sarflanadi.  M asalan,  Respublika  pensiya  
ja m g ‘armasidan  faqatgina  pensiyalar t o ‘lashga,  nogironlik  nafaqasiga,  
boquvchisini  yo'qotgani  uch u n   nafaqaga,  ijtimoiy  nafaqalar  to'lashga  
sarflanadi.  Budjetdan  tashqari ja m g ‘arm alarning  d a ro m a d   qismi  ham 

aniq ajratmalar hisobiga shakUantiriladi.  0 ‘zbekiston Respublikasining  

2006-yil uchun tasdiqlangan budjetida mulkchilik shaklidan qat’i  nazar  
yuridik shaxslar m ehnatga haq to ‘lash jam g‘arrnasiga nisbatan quyidagi  
ajratmalarni  t o ‘laydilar: 
—  Respublika  pensiya jam g ‘armasiga  —  24,2  %; 
—  Davlat  bandlik jam g'arm asiga  —  0,5  %; 
—  0 ‘zbekiston  Respublikasi  kasaba  uyushma  kengashiga  —  0,3  %. 
Lekin  shuni  t a ’kidlash  lozimki,  mamlakatimizda olib borilayotgan 
iqtisodiy  islohotlar natijasida yildan-yilga yuridik shaxslar va aho lid an   
olinadigan  soliqlar  va  yig'imlarning  stavkalari  pasaytirib  kelinm oqda.  
Bunga  misol  qilib,  2000-yilda  Respublika  pensiya  ja m g ‘arm asiga  
ajratm a  stavkasi  37,3