|
Sof eksport.
YAIM o’ziga ma’lum davlat bozoridagi tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlari qamrab oladi. Demak, xorijiy
rezidentlarning tovar va xizmatlarga ushbu mamlakat doirasidagi barcha xarajatlari
ushbu mamlakat aholisining xarajatlari singari bog’liqlikdadir. Shu sababli,
xorijliklarning ushbu mamlakat doirasida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni
xarid qilishga sarflagan xarajatlarini, ya’ni eksportni, YAIM hajmini xarajatlar
usuli bo’yicha hisoblashda inobatga olish zarur. Boshqa tomondan, mamlakatda uy
xo’jaliklari yoki davlat tomonidan iste’mol qilingan iste’mol va investitsion
tovarlarning bir qismi xorijdan import qilingan bo’lishi mumkin. Shu sababli ular
mamlakat YAIM tarkibiga kiritilmasligi kerak, chunki ular xorij mamlakatlari
ishlab chiqarish faoliyatining natijasi bo’lib hisoblanadi va ularni YAIM tarkibidan
chiqarish kerak.
Shunday qilib, birinchi holatda eksportni YAIM tarkibiga qo’shdik,
ikkinchisida esa – ayirdik. Ushbu farq sof eksport deb nomlanadi. Qayd qilish
lozimki, sof eksportning miqdori ham musbat, ham manfiy bo’lishi mumkin.
Import hajmini hisoblashda, tovarlarning nafaqat xorijdan olib kelinganligi,
balki xorijdan olib kelinish tranzit yoki uchinchi mamlakat bilan xorijiy
operatsiyalar sharoitida ham sodir bo’lishi mumkinligi sababli, mamlakat ichida
foydalanganligi ham hisobga olininshi talab qilinadi. Xuddi shu sababli, har
qanday mamlakat hududidan tovarlarni olib chiqishlar ham, eksport bo’lib
hisoblanmasligi mumkin.
Import va eksportning quyidagi turlari mavjud:
– bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) import va eksport. Bunda tovarlar bevosita chet
eldan ushbu mamlakat iqtisodiy hududiga olib kelinadi va chet elga olib chiqiladi;
– tovarlarni omborxonalarda saqlash operatsiyalari.
YAIMni daromadlar usulida hisoblash.
Daromad nuqtai nazaridan YAIM
ish bilan bandlikdan daromadlar va barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning-
rezidentlarning daromadlaridan tashkil topadi va quyidagilarga bo’linadi:
– faqat uy xo’jaliklariga tarqatilishi mumkin bo’lgan yollanma mehnat
evaziga olinadigan daromadlar;
– milliy iqtisodiyotning barcha sektorlariga ta’luqli bo’lgan tadbirkorlik
faoliyati va mulkdan olinadigan daromadlar.
Har bir shaxs daromadlarni barcha manbalar hisobidan olishi mumkin. Shu
sababli yuqorida qayd etilgan ikki agregat ikki ijtimoiy sinfga ajratishni nazarda
tutmaydi. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar tadbirkorlarning
daromadlariga tenglashtirilishi mumkin emas.
Ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan kimni ishlga yollagan bo’lsalar,
o’shalarga to’lanadi. Ushbu moddaga, shuningdek tadbirkorlar tomonidan ijtimoiy
sug’urta va xususiy pensiya, meditsina hizmati va yordami, ishsizlik va boshqa
fondlarga to’lanadigan badallar ham kiradi. Qayd qilingan ish haqiga
qo’shimchalar tadbirkorlarni ishchi kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan
xarajatlarining bir qismi bo’lgani sababli, firmalarning ish haqini to’lash bo’yicha
xarajatlari elementi bo’lib hisoblanadi.
Qayd etish lozimki, oxirgi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda yollanma
mehnat bilan shug’ullanuvchilar ulushi muntazam kamayib bormoqda.
Foyda
tushunchasi,
haqiqatda
mulkdan
daromad
(nokorporativ
tadbirkorlikdan daromad) va korporatsiyalar foydasiga bo’linadi. Birinchi holatda
gap, individual mulk xisoblangan korxonalar hamda ularning sheriklari va
kooperativlarning sof foydasi, to’g’risida ketadi.
Korporatsiyalarning foydalari uch xil usulda foydalanilishi mumkin:
– davlat tomonidan korporatsiyalarning foydasiga soliq ko’rinishida;
– aktsionerlarning dividendlari ko’rinishida;
– yuqorida ko’rsatilgan to’lovlarni chegirgandan so’ng qolgan barcha summa
– korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi ko’rinishida.
YAIM tarkibida ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foydadan tashqari yana
mablag’larni ikki turda taqsimlanishi, ya’ni daromadlarni to’lash bilan bog’liq
bo’lmagan holatlar ham mavjud: asosiy kapital iste’moli uchun ajratmalar va
ishlab chiqarishga bilvosita soliqlar.
Asosiy kapital iste’moli umuman olganda, hisobot davrida ishlab
chiqaruvchida mavjud bo’lgan asosiy kapital joriy qiymatining jismoniy va
ma’naviy eskirishi hisobiga qisqarishini anglatadi.
Bunga harbiy harakatlar yoki favqulotda holatlar natijasida vayron bo’lgan
asosiy kapital kiritilmaydi.
Ijara haqi deganda kapital, tovardan foydalanuvchi tomonidan uning egasiga
qisqa muddatli ijara yoki shunga o’xshash ma’lum vaqt davomida shartnoma
asosida ishlab chiqarish jarayonida foydalanish huquqi uchun to’lanadigan summa
tushuniladi. Ijara haqi nafaqat ushbu davrda tovar qiymati kamayishini, ya’ni
asosiy kapital iste’molini, qoplashi, shu bilan birga ushbu davr boshidagi asosiy
kapital uchun belgilangan foiz to’lovlari va boshqa kapital egasining xarajatlarini
qoplashi zarur.
Daromad to’lash bilan bog’liq bo’lmagan yana bir xarajat turi davlat
tomonidan soliq undirilishi bilan bog’liq bo’lgan – biznes uchun bilvosita soliqlar
hisoblanadi. Firma va korporatsiyalar uchun ular xarajat bo’lib hisoblanadi va shu
sababli ular mahsulot tannarxiga kiritiladi. Ularga quyidagilar kiradi: qo’shilgan
qiymat solig’i, aktsizlar, mulk solig’i, litsenzion to’lovlar va bojxona poshlinalari.
Norezidentlar tomonidan bizning mamlakatda yaratilgan omil daromadlari
bizning mamlakat YAIMga qo’shiladi, lekin YAMDga qo’shilmaydi. Omil
daromadlariga ish haqi, foyda, dividend, foizlar va boshqalar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
