Mavzu: meteorologiya

Mavzu: METEOROLOGIYA


Meteorologiya (qadim. yun. Meta - „nari“, „keyin“, aireo - „havolataman“, logiya - „oʻqish-oʻrganish“; „havodagini oʻrganish“) atmosferani oʻrganuvchi fan sohalari majmuidir. Unga ming yillar ilgari asos solingan boʻlsa-da, XVIII asrgacha meteorologiyada tayinli ilgʻorlanish boʻlmagan. XIX asrda kuzatuv tarmoqlari rivojlanishi ayniqsa jabhaga ijobiy taʼsir qildi. XX asr ikkinchi yarmida axborot texnologiyalari jadallashuvi va Yer atmosferasini fazodan kuzatish imkoni paydo boʻlishi ortidan ob-havo bashoratida katta taraqqiyot sodir boʻldi.
Meteorologiya (yun. meteora — atmosfera va osmon hodisalari va ...logiya) - Yer atmosferasi va unda sodir boʻladigan fizik jarayonlarni oʻrganadigan fan. Meteorologiyaning asosiy boʻlimi — atmosfera fizikasi. Atmosferadagi kimyoviy jarayonlarni kimyo atmosferasi, atmosfera omillarining biologik jarayonlarga taʼsirini biometeorologiya oʻrganadi. Atmosfera Yer sirti bilan doimo oʻzaro taʼsirda boʻlgani uchun meteorologiya, shuningdek, suv havzalarining ustki qatlami va tuproqning issiklik rejimi, havoning tuproq yoki suv bilan issiklik almashuvi, bugʻlanish va boshqalarni oʻrganadi. Atmosfera uchun birdanbir energiya manbai boʻlgan Quyosh nuri oqimi masalalari bilan ham shugʻullanadi. Atmosfera hodisalarini oʻrganishda meteorologiyada fizikaning turli sohalarida, jumladan, gidromexanika, termodinamika va boshqalarda qoʻllaniladigan umumiy qrnunlardan foydalaniladi. Ayni paytda atmosfera jarayonlari sodir boʻlayotgan geografik holat inobatga olinadi. Shu sababli, meteorologiya geofizika fani majmuiga kiradi. Meteorologiyaning kattagina boʻlimi iqlim masalalariga bagʻishlangan boʻlib, alohida fan sifatida iqlimshunoslik nomini olgan. Atmosferaning yuqori qatlamlari fizikasi va kimyosi bilan aeronomiya boʻlimi shugʻullanadi. Meteorologiyaning bir qancha mustaqil tarmoqlari mavjud boʻlib, bularga — aktinometriya, dinamik meteorologiya, sinoptik meteorologiya, atmosfera optikasi, atmosfera elek-tri, aerologiya va boshqa kiradi. Shuningdek, meteorologiya amaliy va nazariy meteorologiyaga boʻlinadi. Bundan tashqari, biror sohaga xizmat qiladigan tarmoq meteorologiyasi mavjud. Bularga aviatsiya, qishloq xo`jaligi, tibbiyot, kosmik, yadro, dengiz meteorologiyasi va boshqa kiradi va, koʻpincha, ular umumlashtirilib tatbiqiy (amaliy) meteorologiya nomi bilan yuritiladi. Meteorologik sharoitlar haqida gapirganda, ular ko'pincha ob-havo yoki iqlim kabi atamalardan foydalanadilar.Ob-havo deganda atmosferaning hozirgi holati tushuniladi, ya'ni tiniq yoki bulutli, sovuq yoki issiq, havo nam yoki quruq, kuchli shamol esadi yoki ma'lum bir hududda tinchlik bo'ladi. Ular iqlim haqida gapirganda, ular uzoq vaqt davomida atmosfera hodisalarining xarakteristikasini, masalan, yoz yoki kuzgi iqlimni anglatadi. Meteorologik sharoitlar haqida gapirganda, ular ko'pincha ob-havo yoki iqlim kabi atamalardan foydalanadilar.Ob-havo deganda atmosferaning hozirgi holati tushuniladi, ya'ni tiniq yoki bulutli, sovuq yoki issiq, havo nam yoki quruq, kuchli shamol esadi yoki ma'lum bir hududda tinchlik bo'ladi. Ular iqlim haqida gapirganda, ular uzoq vaqt davomida atmosfera hodisalarining xarakteristikasini, masalan, yoz yoki kuzgi iqlimni anglatadi. Siz ko'pincha quyidagi so'zlarni eshitishingiz mumkin: "ob-havo yaxshi" yoki "mintaqada yomon ob-havo kutilmoqda". Ushbu iboralarning ma'nosi nima? Savolga javob berish uchun biz quyida atmosfera holatini belgilaydigan asosiy parametrlarni keltiramiz (aniqrog'i, biz troposfera haqida gapirishimiz kerak, chunki u Yer atmosferasining pastki qismida barcha ob-havo hodisalari sodir bo'ladi):

• 
  harorat;
  
• 
  bosim;
  
• 
  shamol tezligi;
  
• 
  havo namligi;
  
• 
  bulutlarning borligi yoki yo'qligi.
  

Yuqoridagi beshta parametr ko'rsatkichlari biz uchun ham qulay, ham noqulay meteorologik sharoitlar (NME) haqida gapirishga imkon beradi. Masalan, yuqori harorat va bosim, juda porloq quyosh va past havo namligi yoki aksincha, past harorat, yomg'ir, shamolning tezligi, past bosim - bularning barchasi NMU.Qulay ob-havo sharoiti odatda yuqoridagi iqlim parametrlari uchun o'rtacha qiymatlar bilan tavsiflanadi.
Troposferada sodir bo'ladigan barcha jarayonlarga quyosh energiyasi asosiy hissa qo'shadi. Shu bilan birga, ma'lum bir hududdagi ob-havo sharoitiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan va shuningdek, ushbu sharoitlarning barqarorligini ta'minlaydigan boshqa energiya manbalari mavjud:

• 
  geotermik energiya va vulqon jarayonlari;
  
• 
  atmosferaning barqaror kimyoviy tarkibini saqlashda muhim rol o'ynaydigan nafas olish va biologik organizmlarning chiqindilari.
  

Ishlab chiqarish binolari va ish joylarining mikroiklimi ishchining sog’ligiga
va ish unumdorligiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Ishlab chiqarish xonalarining mikroiklimi xona havosining harorati, nisbiy namligi, havo, bosimi, havoning harakatlanish tezligi hamda issiq ish jihozlari yoki materiallari ta’siridagi issiqlik nurlanishining intensivligi orqali harakterlanadi.Ishlab chiqarish muhiti sharoitida ushbu ko‟rsatkichlarning miqdori keng oraliqda o‟zgarib turishi mumkin. Ularning miqdorlari yilning sovuq yoki issiq davriga, texnologik jarayon turiga, ishning kategoriyasiga bog’liq bo‟ladi. Ilmiy tadqiqotlar natijasida mikroiqlim holatini harakterlovchi ushbu ko‟rsatkichlarning optimal miqdorlari o’rnatilgan bo’lib, bu sharoitda ishchi o‟zining barcha imkoniyatlarini ishga solish imkoniyatiga ega bo’ladi.Vaholanki, mikroiklim ko’rsatkichlarini belgilangan me’yordan chetga chiqishi ishchining sog’igiga ham, ish qobiliyatiga ham salbiy ta’sir etadi.
Ish joylari yoki ishlab chiqarish xonalari havosi haroratining yuqori bo’lishi inson organizmidan issiqlik ajralib chiqishini susaytiradi, natijada organizmning harorati oshadi, yurak urishi va nafas olishi tezlashadi, ter ajralib chiqishi kuchayadi, kishining e’tibori hamda ko‟rish va eshitish a’zolarining reaktsiya tezligi susayadi.
Atrof-muhit haroratining susayishi ham inson sog’ligiga katta salbiy ta’sir kursatadi, chunki atrof-muhit haroratining sovushi tana haroratini susayishiga olib keladi, natijada qon aylanish jarayoni susayadi, qonning immunobiologik xususiyati kamayadi, nafas olish yo’llarini kasallanishiga, revmatizm, gripp kabi kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
Bundan tashqari havoning tezligi ham muhim faktorlardan biri hisoblanadi. Agar havoning tezligi 0,1 m/s dan kam bo’lsa havo dim bo‟ladi, 0,25 m/s dan ortiq bo’lsa yelvizak bo’ladi. Ma’lumki, ikkala holatda ham inson sog’lig’i va ish qobiliyati yomonlashadi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish honalarining mikroiqlim holatini me’yoriy miqdorlari GOST 12.1.005-76 «Ish joyining havosi. Umumiy sanitar-gigienik talablar» bo’yicha o‟rnatilishi talab etiladi. Ishlab chiqarish binolari va ish joylarining mikroiklim holatini aniklashda bir kancha asboblardan foydalaniladi. Masalan, havoning harorati - termometrlar, termograflar, havoning harakatlanish tezligi - katatermometrlar va anemometrlar, havoning nisbiy namligi – psixrometrlar, issiqlik nurlanishlari – aktinometrlar va havoning bosimi – barometrlar bilan ulchanadi.
Mikroiqlim ko’rsatkio’larining haqiqiy miqdorlari aniqlangach, bu miqdorlar optimal ruhsat etilgan miqdorlar bilan taqqoslanadi hamda mikroiqlim holatni me’yorlashtirish bo’yicha tegishli tadbirlar amalga oshiriladi va bu borada isitish va shamollatish qurilmalaridan keng foydalaniladi.