Mavzu: mediatorlar va ularning turlari

^{MAVZU:MEDIATORLAR} VA ULARNING TURLARI
REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
1.Mediatorlar haqida umumiy tavsifi .
2. Mediatorlarning kimyoviy sinflari.
3.
4.
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Mediatorlar (lot. mediator — vositachi), neyrotransmitterlar — fiziologik faol moddalar, nerv qoʻzgʻalishining kimyoviy vositachilari. Molekulalari hujayra membranasining maxsus retseptorlari orkali reaksiya koʻrsatish va membrananing mu-ayyan ionlarni oʻtkazish xususiyatini oʻzgartirish xossasiga ega boʻlib, taʼsirot potensiali — faol elektr signalini hosil qiladi (generatsiyalaydi). M. nerv impulslari taʼsirida ajralib chiqib, ularning nerv uchidan ishchi aʼzoga va bir nerv hujayrasidan boshqasiga oʻtishida ishtirok etadi. Istalgan aʼzo yoki toʻqima taʼsirlanganda teri, shilliq qavatlar, muskullar, boʻgʻimlar va barcha ichki aʼzolarga kirgan nerv oxirlarida nerv impulsi — signal hosil boʻlib, u sezuvchi tolalar orqali markaziy nerv sistemasi (orqa va bosh miya)ga yetkaziladi. Undan impuls harakatlantiruvchi nervlar orqali muskullarga keladi va ularni javob reaksiyasiga chorlaydi. Impulsning miya hujayralarini qoʻzgʻatishi va soʻng harakatlantiruvchi nerv oxiridan muskullarga oʻtishi uchun kimyoviy vosita — mediator zarur. Avstriya fiziologi va farmakologi O.Levi nervlar qoʻzgʻalganda biologik faol moddalar ajralib chiqib tegishli aʼzoni faol holga keltirishini tajriba yoʻli bilan aniqladi (1921-yil). Elektron mikroskopik tekshirishlardan M. nerv oxirlarining nerv xujayra tanasi bilan tutashgan joyda — sinapslarda mavjud boʻlgan koʻp sonli pufakchalarda hosil boʻlishi maʼlum boʻldi. Nerv qoʻzgʻalganda sinaptik pu-fakchalarning bir qismi yoriladi va ulardagi omil nerv yoki muskul xujayrasining membranasi bilan oʻzaro taʼsirlanib, ushbu xujayrani qoʻzgʻatadi. Bu sekretor jarayonni nazorat qilishda S" ionlarining ahamiyati katta. Faqat qoʻzgʻalishda emas, balki markaziy va periferik nerv sistemasining barcha boʻlimlari tormollash anda ham M. ajralishi aniqlangan. M. qatoriga atsetilxolin, dofamin, adrenalin, noradrenalin, serotonin, gistamin, simpatii, qator neyropeptidlar (ensefalinlar va boshqalar), maʼlum bir aminokislotalar (glutamin, asparagin, glitsin va boshqalar) kiradi. M.ni oʻrganish fiziologiya (gumoralregulyasiya), farmakologiya (markaziy va vegetativ nerv sistemasining faoliyatini kuchaytiradigan va susaytiradigan trankvilizatorlar, ganglioblokatorlar sintez qilinishi), neyrojarrohlikda muxim klinik ahamiyatga ega. Sinaptik aloqadorlikni ta’minlaydigan moddalar (mediatorlar va transmitterlar) ikkita asosiy sinfga bo’linadi:
Haqiqiy mediatorlar (sinonimlari: neyoromediatorlar, neyrotransmitetlar, neyrouzatuvchilar) – hujayra signallarrining nerv stemasi bo’ylab uzatishda ishtirok etadi.
Modulyatorlar (neyromodulyatorlar) – ya’ni modifikatorlar, ya’ni neyromediatorlar ta’sirini regulyatsiyalovchi moddalar. Bir xil modda turli situasiyalarda neyromediator yoki neyromodulyator vazifasini bajarishi mumkin.
Mediatorlarning kimyoviy sinflari.1950 yilga qadar neyrobiologiyada neyromediatorlarga ikki guruh quyi molekulali birikmlar (aminlar va aminokislotalar) ma’lum bo’lgan bo’lib, bugungi kunda ularni “klassik” neyromediatorlar deb yuritiladi. Bularga asetilxolin; monoaminlar – katexolamin (noradrenolin, dofamin), serotonin (5-gidroksi triptamin), gistamin; Aminokislotalar – glutamat, aspartat, gammaaminomoy kislotasi (GAMK), glisin. 1960 yilda Dj. Bernstok yana bir mediatorlar guruhini, ya’ni – purin kislotalarni (ATF) aniqladi. 1970-1980 yillarda immunositokimyoviy va radiokimyoviy metodlarning ishlab chiqilishi umurtqali va umurtqasizlar nerv sistemasining turli sohalarida bir qator modulyatorlaning aniqlanishiga sabab bo’ldi. 1980 yilga kelib esa gazsimon moddalar: jumladan azot oksidi (NO), uglerod oksidi (CO) va vodorod sulfid (H2S) kabi moddalarning mediatorlik ta’siri xususida ma’lumotlar to’plana boradi. KOTRANSMITTERLAR (MEDIATORLAR KOOPERASIYASI: Bitta peresinaptik uchda bir nechta mediatorlar mavjudligi aniqlangan. Bunday bir vaqtda t’asir etuvchi neyromidiatorlar – kotransmitterlar deb ataladi va bu moddalar neyromodulyatorlar vazifasini bajaradi. Mediatorlarning murakkab tuzilmalari (mas, neyropeptid Y va samotostatin) asosan enteral (oshqozon) vegetativ gangliyalar (mas, atsetilxolin + samatostatin + xolesistokinin) neyropeptid Y da uchraydi. Juda ko’p harakatni ta’minlaydigan nyronlar asosan umurtkasizlarda uchraydi va keng tarqalgan. MEDIATORLAR RESEPSIYASI: • Mediatorlarning sinaptik xarakteri ya’ni qo’zg’atuvchi yoki tormozlovchi xususiyatini ularning strukturasi bilan emas, balki ularning postsinaptik hujayradagi kimyoviy signal hosil bo’lishiga olib keluvchi resepsiya jarayonidagi farmokologik xususiyati bilan belgilanadi. Postsinaptik reseptorlarning xusisyatiga bog’liq holda bitta mediator tormozlocvhi yoki qo’zg’atuvchi vazifani bajaradi. Masalan, AsX ikki tip reseptorlar bilan bog’lanadi: ionotrop nikotin (nerv-muskul aloqadorligida), metabotrop muskarion (vegetativ nervlar orasidagi sinapslarda). Shuning uchun nerv moskul bog’lanishlarida AsX qo’zg’atuvchi mediator vazifasini bajarsa, harakatlantiruvchi nervlar sinapslarda u yurak muskullari uchun tormozlovchi vazifani bajaradi. Bu jarayonlarning xilma-xilligiga qaramasdan, mediatorlarning reseptorlari ikki sinfga bo’linadi: tez ta’sir qiluvchi ionotrop reseptrolar (ion kanallar bilan bog’liq bo’lgan) va sekin ta’sir qiluvchi metabotrop reseptrolar (ion kanallar bilan emas balki membrana Goqsili yordamida) . Birinchi holat ba’zida tog’ri sinaptik uzatish deb ataladi (bu jarayonni ikkita tip, mexanizmi bo’yicha farqlanuvchi kimyoviy va elektrik uzatish bir-birga birlashtiradi) ikkinchi holat – tog’ridan-to’g’ri bo’lmagan sinaptik uzatish hisoblanadi. IONOTROP RESEPTORLAR: • Tarkibida ligandga bog’liq bo’lgan ion kanallar mavjud bo’lgan yirik oqsil molekulasi bo’lib, mediator bilan bog’lanish vaqtida ochiladi. Bunday retseptorlar son jihatdan uncha ko’p emas. Asetolxolin, glutamat, aspartat va shu bilan bir qatorda ATF kation kanalini ochadi va natijada bu kanaldan o’tgan kationlar postsinaptik potensialni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Bunday retseptorlar - uchta oqsil kompleksidan iborat bo’lib natijada mediatorlar bilan birikishini ta’minlaydi. Bu reseptor oqsili (R-oqsili) mediator bilan bog’lanivchi; G-oqsil, signalni R-oqsil bilan modifikatsiya qiluvchi va uzatuvchi; effektor-oqsillar, ferment xususiyatiga ta’sir etadi va hujayra ichki kichik molekulali regulyator sintezini katalizladi.
NEYROMEDIATORLAR ROLI MEZONI. DEYL PRINSIPI: • 1930 yillarda neyronning metobolik birligi to’g’risidagi Deyli prinsipi yaratildi. Bunga ko’ra neyronning barcha peresinaptik uchlarida bir xil neyromidiator ajraladi. Bu yo’nalishda Aplisia moyuskasida olib borilgan tadqiqotlarni E.Kendel umumlashtirib nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.
NEYROMEDIATOR FUNKSIYASI:
• “Mediator moddalar” tushunchasi 1960 yilda E.Flori tomonidan taklif etilgan va garmonlar ta’siri bilаn izohlab bergan. Bu moddalar uzatuvchilarning alohida guruhi bo’lib, ularning kimyoviy tabitiga emas balki, fiziologik roli asosida klassifikatsiyalanadi. Juda ko’pchilik modulyatorlar peptidlar hisoblanadi. Neyromodulyatorlar neyromediatorlardan farqli ravishda quyidagi xarakteristikalarga ega bo’ladi:
• 1. Ular mustaqil fizologik ta’sirga ega emas, uzatish vazifasini bajarmaydi, boshqa moddalar effektini modifikatsiya qilish orqali regulyator rolini bajaradi;
• 2. Modulyatorlarning ta’siri tonik bo’lib, sekin tarqaladi va uzoq saqlanadi (sekund, minut);
• 3. modulyatorlar har doim ham presinaptik uchdan ajralmaydi va neyronlarning o’zidan ham (masalan, garmonlar – bezlardan ajraladi);
• 4. Effektor modulyatorlar har doim ham nerv impulslarini inisirlaydi (tayyorlash);
• 5. modulyatorlar har doim – postsinaptik membrana va neyroreseptorlar emas, balki neyronlarning turli uchastkalriga ta’sir ko’rsata oladi, hattoki hujyara ichki sohasiga ham.
MODULYATSIYA TURLARI: • Modulyatsiyaning turli varinatlarda bo’lishi mumkin: • Autoregulyatsiya - ajratilgan mediator bir vaqtning oz’ida modulyator vazifasini ham bajaradi, u neyroreseptorlar bilan bog’langandan so’ng uning vazifasi bir necha muddat davomida saqlanib qoladi. • Geteroregulytsiya – modulyator boshqa mediatorlar effektor funksiyasini modifikatsiya qiladi. PERISINAPTIK MODULYATSIYA: • Ekzositoz prosessida ko’pgina mediatorlar autoregulyatsiya jarayonida modulyatsiyalanadi. Bunda ajralgan mediator postsinaptik va perisinaptik reseptorlarni aktivlashtiradi va mediatorlarning ajralishini kuchaytiradi yoki kamaytiradi. Shunday qilib mediator bir vaqtning oz’ida modulyator vazifasini ham bajaradi. Masalan, qurbaqa simpatik nerv tugunidan ajralgan noradrenalin perisinaptik a2-adrenoreseptorga ta’sir etadi va keyinchalik noradrenalin ajralishini tormozlaydi. Farmakologik xarakteristikasiga ko’ra bitta medaitorning peresinaptik va postsinaptik aytoreseptorlari odatda farqlanadi. Presinaptik autoreseptorlarning glutamat, serotonin, dofamin, gammaaminomoy kislota (GAMK), gistamin, adrenoreseptorlar, muskarin xolinoreseptorlar. Agar postsinaptik reseptor mediator bilan bog’lanish vaqtida o’zgarsa, bunday boshqarishni autoregulyatsiya deb ataladi. Ko’p hollarda postsinaptik reseptorlarning modulyatsiyasi geteroregulyatsiya hisoblanadi. Bunga misol qilib kalamush nerv sistemasida domofin reseptorining blakirovkalanishi postsinaptik uchaskada neyrotenzin reseptorining paydo bo’lishi bilan izohlash munkin. ASOSIY MEDIATOR SISTEMALAR: • Sutemizuvchilar miyasi xolinenergetik sitemasi o’ziga bir qancha neyronlarning yig’indisidan iborat. Xolinoenergetik tabiatga bir qancha neyronlar mansub bo’lib, nerv sistemasining turli qismlarining o’zaro aloqadorligini ta’minlaydigan sinapslarida ajraladi. ASETILXOLIN: • AsX umurtqasizlardan molyuskalardan, yassi va halqali chuvalchanlardan klassik mediator sifatida ajratilgan. MNS neyronlari sinapslarida, simpatik va parsimpatik nervlar nerv tugunlari hamda nerv muskul sinapslarida AsX ionotrop nikotin xolonoreseptorlar (n-reseptor) bilan bog’lanadi va depolyarizasiyalanishni ta’minlaydi. AsX sitoplazmada peresinaptik uchlarda xolinin va asetil-koenzim A lardan xolinasetiltransferazalar yordamida sintezlanadi. Xolinenergetik sistemaning buzilishi og’ir neyrodegenerativ kasalliklar jarayonida buziladi. Altsgeymer kasalligi bosh miya yarimsharlar neyronlarida, gipokamp asetilxolinesteraza aktivligining pasayishi, AsX biosintezining bazal gangliyalar neyronlarida susutlashishi va gipokamp neyronlarida xolinoreseptor miqdorning kamayishi natijasida kelib chiqadi. Kimyoviy sinapslar guruhining mumtoz misoli sifatida odam mushaklarining asab-mushak sinapslarini keltirib o ‘tish mumkin, u atsetilxolin (Ax) mediatori yordamida ta’sir ko‘rsatadi. Kimyoviy sinapsning ishlash mexanizmi quyidagicha yuz beradi: sinaptik oldi ta’sir potensialining oshishi (shuningdek, sun’iy qutbsizlanishida ham) natijasida unga muhitdan Ca2+ ionlari kirib kelishini ta’minlaydi. Bu narsa amaliy jihatdan sinxron tarzda sinaptik teshikka 100- 200 sinaptik oldi pufakchalaridan mediatorlami chiqarilishiga olib keladi, ulaming har birida bir porsiya - kvant atsetilxolin boiadi. Bu mediator sinaptik orqa membranasiga diffuziyalanadi, bu joyda ularga tegishli bo‘lgan retseptorlar (xolinoretseptorlar Xr) mavjud. Atsetilxolin va xolinoretseptorlami o ‘zaro ta’sirlanishidan ketma-ket ravishda Na+ va K+ ionlari o‘taoladigan d«0,65 nm boigan kanallar ochiladi. Xolinoretseptorlarning va unga mos holda kanallarning ko‘pligi tufayli sinaptik orqa membranasini qarshiligi kamayadi, bu narsa uni qisman qutbsizlanishiga, ya’ni qo‘zg‘aluvchi sinaptik orqa potensialini rivoj topa boshlashiga olib keladi. Shunday qilib, elcktrik qo‘zg‘alishdan farqli kimyoviy sinapslar: 1 )signallami nisbatan sekin uzatadi; 2) signalni faqat bir tomonlama o ‘tkazadi; 3) ancha yuqori darajadagi uzatilish barqororligiga ega, lekin ulaming barqarorligi hujayra oraliq muhitida o ‘zgarish bo‘lgani zamon, ayniqsa (Ca2+) kamayishi tufayli keskin pasayadi; 4) ularga kuchli izli jarayonlar xos boiadi va bu narsa esa ketma-ket kelayotgan signallami jamlashga imkon beradi. Aralash sinapslaf yetarli darajada o ‘rganilmagan. Shunga qaramay neyronlararo sinapslarda o ‘tkazish ham elektr, ham' riiediator orqali sodir boiishi ko‘p vaqt davomida olimlar diqqatini o ‘ziga jalb qilmoqda. Buning sababi shundaki, aralash sinapsning bir qismi elektr siriaps tuzilmasiga ega, ,
ikkinchi qismi esa kimyoviy sinaps shaklida tuzilg^n. Bu sinapslami afferent va efferent neyronlar oralig‘ida uchratish mumkin. Sof kimyoviy yoki sof elektr sinapslar bir tipga oid boigan neyronlarni, masalan, matoneyronlarni bogiaydi. Bir sinapsda qo‘zg‘alish o ‘tkazilishining ikki mexanizmi mavjudligini quyidagicha tushuntirish mumkin. Sinapsga keluvchi impulslar tezligi uncha yuqori boimasa (100-150 imp/s) aralash sinapsning ikkala yarmi faollik ko‘rsatadi. Bu impulslar tezligi keskin oshib ketganda, sinapsning kimyoviy qismi tormozlangan holatga o ‘tadi va impulslar o ‘takazishda qatnasha olmaydi. Labilligi yuqori boigan elektr qismi shu sharoitda impulslar oikazilishini ta’minkb turadi. Sinapslar: birinchidan qo‘g‘alishni bir tomonlama o ‘tkazadi (asab tolalari esa qokzg‘alishni ikki tomonlama o‘tkazadi; ikkinchidan- qo‘zg‘alishni to‘xtatib turib, keyin o ‘tkazadi. Sinapslarning qo‘zg‘alishni bir-tomonlama o ‘tkazishi shunga bogiiqki, asab oxiridan chiqqan mediator mushak tolasining, bez hujayrasining yoki neyronning postsinaptik membranasini qo‘zg‘atadi. Mushak tolasida asab yoki bez hujayrasida vujudga keluvchi harakat potensiali esa, sinaps yorigi borligidan, asab oxirlarini va uning tolalarini qo‘zg‘ata olmaydi. Sinapsda qo‘zg‘alishning. tuxtalib o‘tishi, asosan, asab oxirining membranasidan mushak tolasining membranasiga mediatoming diffuziyalanib o‘tish vaqtiga bogiiq. Asab-mushak sinapslarida qo‘zg‘alish taxminan 1-3 m s to‘xtatilib o‘tadi. Qo‘zg‘alishni harakatlantiruvchi asabdan skelet mushakiga o ‘tkazuvchi mediator atsetilxolindan iborat. Postsinaptik membrananing bu mediatorga yuksak darajada sezgirligi shunga bogiiqki, membranada xolinoretseptor degan maxsus oqsil bor. Asab oxiriga impuls kelishiga javoban ajralib chiqqan asetilxolin xolinoretseptor bilan o ‘zaro ta’sir etadi; natijada xolinoretseptor tuzilmasi o ‘zgaradi va postsinaptik membrananing Na+ va K+ ionlarini o ‘tkazuvchanligi ancha oshadi. Postsinaptik membrananing ion o‘tkazuvchanligi ortganligi shu membrananing qutbsizlanishiga sabab boiadi. Postsinaptik membrana qutbsizlanishi manfiy elektr zaryadli postsinaptik potensial shaklida namoyon boiadi (89-rasm). Shunday qilib asab tolasidan mushak tolasiga qo‘zg‘alish o ‘tish jarayoni sxema tarzida hodisalaming quyidagi shaklida tasvirlash mumkin: Asab impulsi asab oxiridan mediatorning (atsetilxolinning) bo‘shab chiqishi -> asetilxolinning postsinaptik membranadagi xolinoretseptor biian o‘zaro ta’sir etishi -» postsinaptik membrana ion o‘tkazuvchanligining ortishi - > postsinaptik potensialning paydo boiishi -> mushak tolasi bo‘ylab tarqaluvchi harakat potensialining vujudga kelishi. Muayyan boiimda hozir maium boigan mediatorlarning kimyoviy tavsifi, ulaming sinaptik orqa «nishonlarga» boigari munosabati, mediatorlaming sintezi, saqlanishi va asab uchlaridan chiqarilishi axborotning uzatilishini amalga oshganidan keyingi sinaptik teshikdan mediatorlarning chiqarilishi haqidagi, hamda har xil kimyoviy sinapslar uchun xos mediator sifatida qatnashuvchi moddalar haqidagi ma’lumotlar kcltiriladi. Hozirgi kungacha hayvonlar va odamda aniqlangan mediatorlar ancha xilma-xil guruhlarga mansub bolgan moddalar hisoblanadi. Ular monoaminlar: atsetilxolin, dofamin, noradrenalin, serotonin, gistamin, aminokislotalar GAMK (gamma-aminomoy kislota), glutamat (glutamin kislota) glitsin, taurin va boshqalardir. Bu moddalarning hammasi o ‘z tarkibida musbat zaryadlangan atomiga ega.

Shuningdek, makroergik moda bo‘lgan ATF (adenozintrifosfat) ham mediatorlar jumlasiga kiradi. Nihoyat neyropeptidlar deb ataladigan moddalarning katta guruhi ham, aftidan mediatorlar guruhiga kiritishish (ulaming ba’zilari gormon vazifasini bajarib, qon oqimi orqali sinaptik uzatilish jarayonini modulatorlari vazifasini bajarishiga qaramay) mumkin. Ular jumlasiga: R moddasi, metenkefalin, leyenkefalin, endorfin, neyrotenzin, AKTG (adrenokortikotropin), angiotenzin, oksitosin, vazopressin, vazofaol ichak peptidi (VIP), somatotropin, tiroliberin, bombezin, dermorfm, xolesistokinin, kamozinlar kiradi. Umurtqalilaming miyasida bu peptidlarning ba’zilari organizmning chanqaganini (angiotenzin), jinsiy faollik to‘g‘risidagi axborotlami uzatishda qatnashadi. R moddasi neyronlaming sinapsida og‘riq signallarini uzatuvchi mediator sifatida, endorfin va enkefalinlar-neyron sinapslarida og‘riq impulslarini blokada qiluvchi moddalar sifatida ishtirok etadi. Past molekulali mediatorlar sinaptik oldi neyronlarida sintezlanadi va ularning vezikulalarida to‘planadi. Mediatorlaming sintezi o ‘zaro mos tarzdagi dastlabki moddalardan sintezlanadi va bu jarayon uchun energiya talab qilinadi. Bu narsa perikarionda sodir bo‘ladi, u yerdan vazikiilalar orqali tezkor akso oqim bilan asab uchlariga siljiydi. Lekin ba’zi holatlarda (asab-mushak sinapslarida) atsetilxolin sintezi va uning vezikulada yig‘ilishi qisman asab uchlarining o‘zida yuz beradi. Peptid-mediatorlar (modulatorlar) ning hosil bo‘lishi ancha murakkab yo‘l bilan amalga oshadi: dastavval sinaptik oldi hujayrasida polipeptid- progormon sintezlanadi; keyinchalik undan aminokislotalar zanjirini o‘zilib kalta bo‘lib qolish orqali faol peptid hosil bo‘ladi. Sinapslami bir-biridan ajratish uchun aniq mediatomi ko‘rsatuvchi atamalardan foydalaniladi. Masalan, axborotni uzatilishi (ishi) asetilxolin yordamida amalga oshadigan xillarini xolinergik sinapslar deb nomlanadi. Boshqa mediatorlar bilan ta’sir etadigan sinapslaming nomlanishi ham shu tamoyil asoslanib (noradrenergik, GAMK-ergik, serotinin-ergik va hokazo) amalga oshiriladi. Mediatorlarning molekular nishonlari: Tabiiyki har xil mediatorlaming katta miqdoriga katta miqdoridagi sinaptik orqa retseptorlari mos keladi, ulami o‘zaro mos tarzda xolinoretseptorlar, adrenoretseptorlar, serotoninretseptorlar, GAMK- retseptorlar va hokazo nomlanadi. Bu retseptorlar oqsil yoki yanada murakkab makromolekulalar (glikoproteinlar, lipoproteinlar) bo‘lib, ular tegishli mediatorlarga ega bo‘ladi va shu bilan birga ular sinpatik orqa hujayraning membrana va submembrana tuzilmalarini u yokj bu xilda nazorat qilib turadi. Odam va hayvonlar tayanch mushaklarining xolinoretseptorlari asetilxolin bilan o ‘zaro ta’sirlanishi natijasida Na+ ni hujayraga o ‘tkazib yuboruvchi kation kanalini ochilishi yuqorida qayd etilgan edi. Bu narsa faqat qutbsizlanishni yuzaga kcltiribgina qolmasdan, balki metabolitik samarani ham keltirib chiqaradi. Bu yerda jarayonga Sa2+ ionlari hujayra ichkarisi deposidan ajralib chiqib qushiladi, hamda jarayonn-iog davomida u kalmodulin degan modda orqali hujayraning metabolik tizimiga ta’sir etadi. GAMK ning GAMK retseptorlari bilan o‘zaro ta*sirlanishi natijasida bu retseptorlar SI'2 uchun kanallar ochiladi, bu narsa xlor nazoratida bo‘lgan hujayra ichkarsidagi jarayonlami rivoj topishi ehtimolini yaratadi. Ba’zi mediatorlar (xususan, adrenoretseptorlar va neyropeptidlaming ko‘p retseptorlari) ion kanallari bilan bog*langan bo‘lmay, balki membrana makromolekulasi, masalan, adenilasiklaza fermenti bilan bog‘langan bo‘ladi. Adenilatsiklaza molekulasi bir karra mediator tomonidan faollanadigan fcrment bo‘lib, sitozoldagi ko‘p miqdordagi ATF molekulalarini siklik AMFga o‘tishini katalizlaydi (kuchaytiruvchi mexanizm). Siklik AMF (CAMF) hujayraga diffuziya yo‘li bilan o ‘tib ko‘p fermentlami faollashtiradi (ularni CAMF bilan bog‘liq fermentlar deyiladi), xususan, proteinkinaza shu yo‘l bilan hujayra metabolizimini kuchaytiradi. Siklik AMF ni sinaptik oldi ta’sir potensiali bilan sinaptik orqa hujayrasining metabolitik javobi o‘rtasidagi ikkilamchi vositali mesenjer deb yuritiladi, u fosfoesteraza ta’sirida parchalanadi. Kimyoviy sinapslar o ‘z holatini qon tarkibida aylanib yuruvchi ba’zi gormonlar va sinaptik orqa hujayralari tomonidan ajratib chiqariladigan (teskari bog‘lanish) moddalar ta’sirida o ‘zgartirishi mumkin. Bu moddalaming hammasini sinapslarning modulatorlari deyiladi. Hozirgi kunda ancha ko‘p farmokologik moddalar aniqlanganki, ular kimyoviy sinapslar ishini o ‘zgartirish xususiyatiga ega. Ular orasida neyrosekretsiyani blokatorlari, retseptorlar mediatorlarini parchalash tizimini blokatorlari ma’lum