Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


Al-Xorazmiyning algeboaga oid asarlari



Download 1,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet63/89
Sana22.01.2021
Hajmi1,73 Mb.
#55955
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   89
Bog'liq
matematika tarixi

Al-Xorazmiyning algeboaga oid asarlari 
 
Xorazmiyning ―AL-Jabr val-Muqobala‖ asari algebra fanidan yozilgan birinchi asar bo‘lib, 
bunda algebraning asosiy tushunchalari, mazmuni va ilk qoidalari berilgan. Shunga ko‘ra Xorazmiy 
algebra fanining asoschisi hisoblanadi. Ko‘p asrlar davomida algebradan asosiy qo‘llanma bo‘lgan 
bu asar orqali Sharq va G‘arb olimlari  algebra fanini o‘rgandilar, unga sharhlar yozdilar. 
Asar  Evropada  katta    shuxrat  qozonib,  franstuz  matematigi  Viet  (1540-1603) 
zamonasigacha algebradan asosiy darslik kitobi bo‘lib keldi. 
Xorazmiyning algebradan yozgan asari 1145 yilda ingliz olimi Robert Chester tomonidan 
latin  tiliga  tarjima  qilingan,  inglizcha  tarjimasi  esa  1915  yilda  nashr  etilgan.  Bu  asar  italiyalik 
tarjmion Gerardo tomonidan ham latin tiliga tarjima qilingan. Bu tarjima 1883 yilda nashr etilgan. 
Asarning  arabcha  qo‘l  yozmasi  Oksford  universitetining  kutubxonasida  saqlanmoqda.  U  ―Al-jabr 
val-Muqobala hisobi haqida qisqacha kitob‖, ―Kitoul-Muxtasar fi hisob al-jabr val-muqobala‖ deb 
atalgan. Uning qo‘l yozmasi 1342 yili ko‘chirilgan, buning teksti va inglizcha tarjimasi 1831 yilda 
nashr etilgan. 
Asar  uch  bo‘limdan  iborat  bo‘lib,  birinchi  bo‘lim  algebra  masalalariga  bag‘ishlangan, 
ikkinchi bo‘limda geometriyaga, o‘lchashga doir masalalar, algebraning ba‘zi bir tadbiqlari bayon 
etilgan,  uchinchi  bo‘lim  meros  bo‘lish  masalalariga  bag‘ishlangan.  Bu  kitob  asosan  birinchi  va 
ikkinchi darajali tenglamalarni ―Al-jabr val-Muqobala‖ usuli bilan echishga bag‘ishlangan. Bu usul 
shundan  iborat:  ―Al-jabr‖  so‘zi  to‘ldirish  ma‘nosini  anglatib,  6x-7=0  ko‘rinishidagi  tenglamani 
echish  uchun  chap  tomondagi    ayriluvchi  (7  ni)  tashlab,  o‘ng  tomonda  shu  ayriluvchini 
―to‘ldirishdan‖  iboratdir.  Boshqacha  aytganda,  agar  tenglamaning  bir  tomonida  yoki  ikkala 
tomonida ayriluvchi bo‘lsa, bitta kamayuvchining o‘zini qoldirish uchun ayriluvchini tashlab, bunga 


 
76 
teng miqdorni ikkinchi tomonga qo‘shish ―al-jabr‖ deyilgan. ―Al-jabr‖ so‘zining latinchada algebr 
yozilishidan hozirgi ―Algebra‖ so‘zi kelib chiqqan. 
―Al-Muqobala‖  tushunchasi  5x+4=9x    kabi  tenglamani  echish  misolida  ikkala  tomondan 
5x ni ayirish ma‘nosini bildiradi. Agar tenglamaning ikkala tomonida bir xil jinslar, ya‘ni o‘xshash 
xadlar  bo‘lsa,  ikkala  tomonidan    umumiysini,  misolimizda  5x  ni  tashlash  ―al-muqobala‖,  ya‘ni 
qolgan  xadlarni  ro‘para  qo‘yish  deyiladi.  Demak,  al-jabr  val-muqobala  ikki  algebraik  amaldan 
iborat.  Asarda  shu  ikki  usuldan  foydalanib,  birinchi  va  ikkinchi  darajali  tenglamalarning  echilishi 
ko‘rsatilgan. 
G‘arbning  yirik  fan  tarixchisi  Sarton  IX  asrning  birinchi  yarmini  Xorazmiy  davri  deb 
ataydi  va  Xorazmiyga  ―O‘z  davrining  eng  buyuk  matematigi  va  agar  davrdagi  butun  ahvolni 
e‘tiborga olsak, hamma davrlarning ham eng buyuk siymosidir‖ deb yuksak baho beradi. 
Xorazmiy  risolasida  xech  qanday  formulalar  va  simvollar  bo‘lmay,  balki  tenglamalar  va 
ularning  echilishi  so‘zlar  bilan  bayon  etilgan.  U  davrlarda  boshqa  olimlarning  asarlari  ham  shu 
tarzda  yozilgan.  Bunda  noma‘lum  ―shay‖  (narsa),  uning  kvadrati  ―mol‖  deb  atalgan.    No‘malum 
―ildiz‖  (jazr)  deb  ham  atlgan.  Qoidalar  esa  ayrim  misollar  bilan  bayon  etilgan,  miqdorlar  ba‘zan 
chiziqlar bilan ifodalangan. Xorazmiy kvadrat tenglamalarni quyidagi hollarga bo‘ladi: 
 
 

Download 1,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish