Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

XITOY MATEMATIKASI
. 
R E J A : 
1. Umumiy ma`lumotlar. 
2. «To`qqiz kitobli Matematika» 
3. Kvadrat va kub ildizlarni xisoblash. 
4. π ni xisoblash. 
5. Qadimgi Xitoy matematikasining tarixiy roli. 
1.
 
Umumiy ma`lumotlar. Rim imperiyasi inqirozidan ancha avvalroq Uzoq SHarqda-Xitoy va 
Xindistonda matematika fani bo`yicha keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu o`zgarishlar keyinchalik 
eron, O`rta Osiyo va keyinchalik Evropaga tarqaldi. 
Xitoy  matematikasi  xaqidagi  qisqa  materiallar  eramizdan  avvalgi  2  ming  yillikning 
o`rtalariga  borib  taqaladi.  Ularda  asosan  kalendar‘  masalalariga      suyaniladi.  CHunki,  shu  davrda 
axolining  asosiy    mashgulot  dexqonchilik  bo`lib,  ekinlarni  ekish  va  yigish  muddatlarini  aniqlash 
butun  xo`jalik  uchun  xal  qiluvchi  rolni  o`ynar  edi.  SHu  maqsadda,  ayrim  yulduzlarning 
joylashuvini,  teng  kunlilikni,  quyoshli  kunlarni  qayd  qilish  uchun  saroylarda  maxsus  kishilarni 
tayinlangan  edi.  Yilning  uzunligi  365,25  kunligi  Xitoyliklar  eramizdan  avvalgi  600  yillardayok 
aniqlagan  bo`lib,  xar  19  yilda  7  qo`shimcha  oyni  kalendarga  qo`shishgan.    19  yillik  quyosh 
kalendari  235  oy  kalendaridan  bir  sutkadan  kamroqqa  farq  qilgan.  Gretsiyada,  afinalik  Meton 
bunday kalendarni 150 yil keyinroq joriy qilgan.  
Bizgacha  maxsus  etib  kelgan  kitoblarning  eng  qadimgisi    «To`qqiz  kitobli  matematika» 
xisoblanadi.  Unda  eramizdan  oldingi    206-yillardagi  Xan  dinastiyasi  davridagi  matematikaga  oid 
boy materiallar keltirilgan. SHu davrdan sal oldinroq  Buyuk Xitoy yo`lini qurish boshlangan edi. 
Xan dinastiyasining raxbarlari yo`l kurilishini, davlatni boshqarishni, mavjud soliq tizimini, axolini 
mexnatga jalb qilishni qattiq nazorat qilishar edi. Bundan tashqari, shu davrda yulduzlar xaritasini 
va  quyosh  kalendarini  mukammallashtirish  ishlari  olib  borildi.  Muomaladagi  muv  soatlari  o`rniga 
quyosh  soatlari  joriy  qilina  boshlandi.  buyuk  astronom  CHjan  Xen  (e.o.  II-I  asrlar)  aylanuvchi 
globus  va  planetariy  ixtirochisi,  erning  sfera  shaklida  ekanligi,  fazo,  vaqt  va  kosmosning  cheksiz 
ekanligi xaqidagi ta`limotni oldinga surgan.  
Tan dinastiyasi (618-907 yillar) davrida Xitoy Tinch okeanidan to Tibetgacha bo`lgan buyuk 
davlat edi. Katta shaxarlarda xunarmandchilik avj olgan edi. VII asrda taxta yordamida kitob chop 
kilish,  XI  asrda  esa  xarakatli  shrift  bilan  kitob  chop  kilish  kurilmasi  yaratildi.  Kogozni  esa  I 
asrlardayok  ishlab  chikish  boshlangan  edi.  XIII  asrda  uzunligi  1700  km  li  sugorish  tizimi  ishlab 
chikildi.   
Tan  dinastiyasi  davrida  xalkaro  alokalar  rivojlandi.  eramizdan  oldigi  II  asrlardayok  O`rta 
Osiy  bilan  savdo  ishlari  olib  borilgan.  O`ziga  xos  bo`lgan  davlat  apparati  joriy  kilindi.  Unda 
Olimlar kengashi xamda Astronomik byuro ta`sis kilingan edi.  
Maorif  tizimida  matematikaga  katta  e`tibor  berildi.    Tan  dinastiyasi  imperatorlik  o`kuv 
programmasida 6 fan bo`lib, undan matematika 6 yoshdan boshlab o`kitish joriy kilindi. Matematia 
ta`lim va imtixonlar jiddiy yo`lga ko`yilgan edi. Davlat rivoji uchun diplomli matematiklardan 3260 
tasi birgina imperator Tay-TSzun (627-649 yillar) davrida xizmat kilgan.  
SHu  davrdagi  jiddiy  yutuklardan  biri-gradusli  o`lchovning  kashf  kilinishi  bo`ldi.  Ayrim 
munozarali  masalalarni  echishda  meridianning  bir  gradusini  ip  bilan  o`lchash  goyasi  725  yilda 
astronom Nan‘ Gusho tomonidan xal kilindi.  
Bizyukorida  ta`kidlab  o`tdikki,  Kadimgi  Xitoy  matematikasiga  doir  ilmiy  ishlar  saklanib 
kolmagan.  Etib  kelganlari  esa  xal  to`lik  o`rganilmagan.  Xitoy  klassiklarining  original  ishlari  esa 
ko`pchilik  uchun  tushunarsiz.  Evropa  tillariga  to`laligicha  «To`kkiz  kitobli  Matematika»,    va 
geometriya bo`yicha ayrim ishlargina tarjima kilingan.   
2.