Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

Butun sonlar ustida amallar
. Agar Misrliklarning sonli belgilari biznikiga uxshab ketsada, xisob 
amallari uziga xos xususiyatlari bilan  xarakterlanadi.   
 
Butun sonlarni kushish va ayrish amallari xakida unchalik murakab bulmagan. YUkoridagi 
rasmda  keltirilgan  belgilar  orkali  ifodalangan  sonlarni  kushish  va  ayrish  amallari  asosan  mos 
razryadlar ustida bajarilgan. Masalan, kushishda  bir xil razryadlardagi belgilarni sanash va kushish,  
zarurat bulsa, ya`ni, bu  sanashda yangi razryad yuzaga kelgan kelgan bulsa, uni rasmdagi maxsus 

---

 
14 
belgi  bilan  almashtirish  amali  bijarilgan.  SHuni  ta`kidlash  kerakki,  kadimgi  Misrliklarda  sanok 
asbobi  (xlzirgi  schyotlarga  uxshash)  mavjud  bulgan.    Fakat  ular  danaklarni  sterjenda  utkazilgan 
kurinishda bulmay, turli razryadlarni bildiruvchi toshlardan iborat bulgan. Bu toshlar danaklar kabi 
sterjen buylab surilmay, balki aloxida xisob taxtalariga olib kuyilgan.  
 
Kupaytirish  amali  uziga  xos  usulda  amalga  oshirilgan.  Masalan,  213  ni  37  ga  kupaytirish 
uchun, kadimgi Misrliklar xisobchisi kuyidagi jadvalni tuldirgan:   
 
1-jadval 
G`1 
213 
2 
426 
G`4 
852 
8 
1704 
16 
3408 
G`32 
6 816 
 
Bu  jadvaldagi  navbatdagi  satr  oldingisini  ikkilantirishdan  xosil  kilingan.  SHundaay  kilib, 
kupaytirilayotgan songa eng yakin son topilgan.  Ayrim keyin xisobga olish kerak buladigan sonlar 
chizikcha  bilan  belgilab  kuyilgan.  Bizning  misolda  1,  4,  32  sonlari  chizikcha  bilan  belgilangan. 
Natijada  1Q4Q32q37.  Xisobchi  ana  shu  chizikcha  bilan  belgilangan  satrlarning  ung  tomonida 
turgan sonlarni kushib chikishi kerak bulgan. (2-jadval) 
 
Butun sonni butun songa bulish amali xam xuddi shu tartibda bajarilgan. Dastlab shu songa 
yakin  buladigan  ikkini  darajalarigacha    kupaytirish  amali  bajarilgan.  Masalan,  7 881  sonini  37  ga 
bulish  talab 
2-jadval 
G`1 
213 
2 
426 
G`4 
852 
8 
1704 
16 
3408 
G`32 
6 816 
Jami 
7 881 
kilingan bulsin. U xolda 3-jadval tuldirilgan.  Sungra 7881 soni ung tomondagi sonlarning yigindisi 
kurinishidagi  yoyilmaga  ajratilgan.  Agar  bulinma  butun  son  bulsa,  u  xolda  yoyilma  oxirigacha 
borgan. Bizning misolimizda 1, 4 va 32 satrlardagi sonlarning yigindisi 7881 ga teng bulgani uchun, 
1Q4Q32q37  natija bulinma sifatida olingan.  
3-jadval 
1 
213 
2 
426 
4 
852 
8 
1704 
16 
3408 
32 
6 816