Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

O`RTA OSIYODA XIII ASRDA MATEMATIKA.
REJA:
1.
Nasriddin Tusiyning hayoti lavhalari.
2.
Nasriddin Tusiyning parallel to`g`ri
chiziqlar nazariyasi.
3.
Nasriddin Tusiyning Trigonometriya
sohasidagi ishlari.
4.
Nasriddin Tusiyning arifmetika va
algebra sohalaridagi asarlari.
Nasriddin Tusiyning hayoti lavhalari.
Mashhur matematik va astranom Abu Ja`far Muhammad ibn al-Hasan Nasriddin Tusiy 1201
yilda Tus shahrida (sharqiy eron-Hurosonda joylashgan) tug`ilgan.
Tus shahri o`sha vaqtda fan va madiniyat markazi bo`lib , unda mashhur faylasuf , tabib va
matematik ibn Sinoning shrgirtlari hisoblangan bir qancha olimlar yashar edilar.Bu olimlardan biri
bo`lmish Kamoliddin Muso ibn YUnusning rahbarligida Nasriddin turli fanlar sohasida ma`lumot
oldi.  1250 yillarda u Ko`histonda  eronni shimoliy- sharqida bo`lib , Xulaguxon (CHingizxon
nabirasi) Ko`histonni bosib olgach ,Nasriddinni o`zining maslahatchisi qilib oladi. Xulaguxon
Ozarbayjonni qadimgi shahri Marog`ani o`z poytahti qilib oladi. Nasriddinni taklifi bilan ‘u erda
astranomik rasadxona (1258-1259 yillar) quriladi va uning ilmiy rahbarligini nasriddin o`zi olib
boradi. Bu rasadxonada ishlash uchun yuir qancha mashhur olimlar taklif  etiladi; rasadxona juda

---

47
aniq va sifatli kuzatish asboblariga  ega bo`lib, uning qoshida juda ko`p kitoblarga  ega bo`lgan
kutubxona ham tashkil etiladi.
Nasriddin Marog`a rasadxonasida kuzatishlar olib borish bilan birga matematik hisoblashlar
bilan shug`ullanadi, shuningdek astranomiyaga bog`liq bo`lgan geometriya va trigonometriya
bo`limlaridagi turli masalalarni hal etish sohasida ham juda ko`p ilmiy ishlar olib boradi. Nasriddin
boshqa olimlar tomonidan olib boriladigan matematik va astranomik ishlarga rahbarlik qilar  edi.
O`sha zamonning mashhur rasadxonasi hisoblangan bu rasadxonaning Nasriddin rahbarligida olib
borilgan astranomik kuzatishlari yakunlari, uning yulduz va sayyoralar katoligi hisoblangan «Elxon
jadvallari» («Ziji elxoniy») nomli asarida bayon etilgan.
Nasriddin qadimgi yunon matematiklari va astranomiklarining muhim asarlarini arab tiliga
tarjima  etdi va ularni qo`shimchalar va izohlar bilan to`ldirdi. Mashhur yunon matematiklaridan
Evklidning «Negizlar»,  «Optika», Arximedning «doirani o`lchash haqida»,  «SHar va tsilindr
haqida»
Ptolameyning «Almagest», Apolloniyning «Konus kesimlari» va shunga o`xshash
asarlarni tarjima qilib, ularga sharhlar yozadi. Bundan tashqari Nasriddin
matematika va
astranomiya sohasida 40 dan ortiq qimmatli asarlar yozgan bo`lib, bulardan  eng muhimlari:
nisbatlar nazariyasi va sferik trigonometriya sohasida yozilgan risola -«To`liq to`rt tomonlik
haqida» geometriya sohasida yozilgan «Qavoidul-handasa» Evklidning «Negizlar» asarining bayoni
va boshqalar hisoblanadi.