Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


II.1.4. BERUNIY VA IBN SINO YOZISHMALARI



Download 1,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet84/95
Sana03.01.2022
Hajmi1,08 Mb.
#315777
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   ...   95
Bog'liq
matematika tarixi (1)

II.1.4. BERUNIY VA IBN SINO YOZISHMALARI
Ibn Sino va Beruniy bir zamonda yashagan ikki buyuk siymo, Sharq fanining iftixori, qora
zulmat  dan  iborat  feodalizm  davrida  chaqnab  yonayotgan  va  o’z  nurlari  bilan  kelgusi  avlodlarga
yorug’ yo’l, ko’rsatgan ikki yulduz hisoblanadi. Ularning o’tkir zehnlari, chuqur tafakkurlari, ajoyib
iste`dodlari fan olamini  yangi durdonalar bilan to’ldirdi. Har ikki buyuk  olim o’sha zamon faniga
doir  turli  murakkab  masalalarni  hal  etishga  birgalashib  qatnashdilar,  bu  masalalar  ustida  ilmiy
bahslashishlar  o’tkazdilar.  Beruniy  bilan  Ibn  Sino  orasida  olib  borilgan  ilmiy  bahslashishlar—
«Ilmiy savol-javoblar» nomli qo’l yozma bizning kunlargacha etib kelgan.
Falsafa, astronomiya va fizika masalalariga bag’ishlangan bu asar — «Ilmiy savol-javoblar»
fan  tarixida  katta  ahamiyatga  egadir.  Ibn  Sino  Beruniy  tomonidan  berilgan  18  ta  savolga  javob
beradiki,  bulardan  10  tasi  Aristotelning  «Osmon  haqidagi  kitob»iga  va  8  tasi  «Fizika»  kitobiga
tegishlidir.
Ibn    Sino    Beruniy    tomonidan    berilgan    savollarga,  yunon  faylasufi  Aristotel’  ta`limoti
asosida javob beradi va bu javoblar mazmunini qisqacha tushuntirishga   intiladi.
Masalan,  Beruniy  Aristotelning  «Osmon  haqida-gi  kitobi»da  bayon  etilgan  fikrlari
to’g’risida  mulohaza  yuritib,  Ibn  Sinoga  shunday  savol  beradi:  «Nima  uchun  Aristotel’  falakning
markazdan  yoki  markazga  qarab  yo’nalgan  harakati  yo’qligini  sabab  qilib,  uning  yengilligi  va
og’irligi  yo’q  ekanini  lozim  topdi?»—deb  so’rabsan  (Beruniy  bilan  Ibn  Sinoning  savol-javoblari,
Toshkent,  «Fan»,  1950).  Ibn  Sino  bu  savolga  javob  berib,  «Har  bir  tabiiy  jismning  tabiiy  o’rni
bordir. O’z tabiiy o’rnida bo’lgan har bir narsani yengil ham, og’ir ham emas deyishga dalil shuki,
yengil  narsa  yuqoriga  harakat  qiladi,  uning  tabiiy  o’rni  yuqorilik  bo’ladi.  Og’ir  narsada  ham
shunday  hukmdir.  Chunki  og’ir  narsa  tabiati  bo’yicha  quyiga  harakat  qiladi,  uning  tabiiy  o’rni
pastlikdir  falak  jismdir,  ya`ni  falakning  tabiiy  o’rni  bor.  Demak,  «Tabiiy  o’rinda  bo’lgan  narsa
aslida, og’ir ham emas, yengil ham emas,—degan masala isbotlanadi» degan  mantiqiy  mulohaza
yuritadi.
Beruniy tomonidan berilgan uchinchi savolda «Nima uchuy Aristotel va boshqa faylasuflar
tomonlar soni 6 ta deb zikr qilganlar? Biz bu tomonlarni tayinlashda kub shaklini olaylik. Chunki
kubning  6  tomoni  bor.  Kubning  har  yoniga  o’zidek  6  ta  kub  qo’yilsa,  u  kubning  hosil  bo’lgan
shaklini yana kubga aylantirish uchun kamchilik joylari to’ldirilsa, hammasi bo’lib 27 kub mavjud
bo’ladi. Boshqa yangi tomonlar avvalgi kubning qirra va burchaklariga tegadi. Tomonlar shu songa
etmagan  taqdirda,  kublar  avvalgi  kubning qaysi  tomoniga  tegadi?  Shar  singari  jismlarning
tomonlari  bo’lmaydi», deb  aytiladi.
Matematik tushunchalarni  o’z  ichiga  olgan  bu  savolga,  Ibn  Sinoning  bergan  javobida
hamma  hollarda  xam jismlar  6  tomonga  ega,  deb  hisoblash  kerakligi, har bir  jismda,  uning
shaklidan qat`i nazar uchta o’lchov: uzunlik, kenglik, chuqurlik mavjud ekanligi  aytiladi.
Ibn Sino yozadi: chunki falsafa tayin qilgan 6 tomon jismning uzunligi,  eni   va  qalinligini
chegavalovchilardir. Har bir jism chegarali bo’lgach ravshandirki, u jismning bo’yi, eni va qalinligi
chegaralidir. Bundan ma`lumki, xar bir uzunlik, kenglik va qalinlikning ikki uchi bo’lib, bu uchlar
sanog’i 6 va bularga 6 tomon to’g’ri keladi.


98

Download 1,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   ...   95




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish