90
bo’lib qoldi. Bu zaruriyat astronomiya va matematika fanlari oldiga turli tabiiy hodisalarni
tushuntirish va xisoblash masalalarini yechish vazifalarini qo’ydi.
Umuman hunarmandchilik, ishlab chiqarish va savdoning taraqqiyoti, turmush talablari
tabiiy fanlardan yangi-yangi masalalarni yechishni talab etdi.
Matematika fani haqiqiy dunyoning miqdoriy munosabatlari va fazoviy shakllari haqidagi
fan sifatida, insonning turmush ehtiyojlarini qondirish asosida paydo bo’lgan va kishilik jamiyati
umumiy taraqqiyoti bilan birgalikda taraqqiy etib, insonning o’sib boradigan moddiy va madaniy
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.
Vaqtni aniqlash, osmon jismlariga qarab yurish, kerak bo’lgan turli tomonlarni aniqlash kabi
turmush talablarini qondirish masalalari esa eng qadimiy fan—astronomiyani vujudga keltirdi va
uning taraqqiyotiga sabab bo’ldi. Matematika, astronomiya va boshqa tabiiy fanlar sohasida
insonning turmush talablarini qondirish, turli hisoblash ishlarini mukammallashtirish va yangi
hisoblash metodlarini aniqlash maqsadida turli ilmiy tekshirish ishlari chuqur va keng ravishda olib
borildi. Bu sohada O’rta Osiyoda, Bag’dod va boshqa shaharlarda turli millat olimlari birgalikda
ijodiy ish olib bordilar va juda ko’p ilmiy natijalarga yerishdilar.
Xalifa Ma`mun hukmronligi (813—833) davrida Bag’dod shahrida «Baytul-Hikmat»
(«Donishmandlik uyi») tashkil etildi. Uning huzurida katta kutubxona va rasadxona qurildi. Bu
rasadxonada olimlar turli kuzatishlar va har xil astronomik asboblar yasash bilan shug’ullandilar.
Bu donishmandlik uyiga bir qancha mamlakatlardan, shu jumladan O’rta Osiyodan bir qancha
olimlar kelib ishladilar; Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abbos Javhariy va boshqalar bu
ilm dargohida ilmiy ishlar bilan shug’ullandilar.
Bu davrlarda arab tili xalifa hukmronligi ostida bo’lgan turli tillarda so’zlashuvchi
xalqlarning majburiy tili bo’lib qoldi. Shu sababli O’rta Osiyolik va turli millat olimlari ham
Forslar, O’zbeklar, Tojiklar, Ozarbayjonlar, Turkmanlar va boshqalar o’z asarlarini arab tilida
yozishga majbur bo’lganlar.
Bu davrda Yunoniston va Hindistonning mashhur olimlari asarlarini o’rganishga, ularni
tahlil qilishga va bu asarlarga sharhlar yozishga katta e`tibor berildi. Yunon va Hind olimlari
asarlarini arab tiliga tarjima etish ham olimlar orasida zo’r qiziqish uyg’otdi. Masalan, Evklidning
(eramizdan oldingi III asr) «Negizlar», Arximedning (eramizdan oldingi III asr) «Shar va silindr
haqida», «Aylanani o’lchash» asarlari, Ptolemeyning (II asr) «Almagest» asari arab tiliga tarjima
qilindi va ularning ko’plariga sharhlar yozildi. Xorazmiyning shogirdi Sobit ibn Qurra yunon
matematiklaridan bir qanchasining asarlarini arab tiliga tarjima qilgan. Arximedning «Etti burchak
haqida» va «Lemmalar» asarining faqat arabcha nusxalarigina, Evklidning «Negizlar» nomli
asarining III, VI, VII kitoblarining ham faqat arabcha tarjimasigina bizgacha saqlangan.
O’rta Osiyo matematiklari matematika sohasida, o’zlarigacha yaratilgan bilimlarni har
tomonlama o’rganib tahlil qildilar va matematik tekshirishlarning yangi sohalarini yaratdilar va
umuman matematika fanini yangi ijodiy kashfiyotlar bilan boyitdilar.
Ammo tarixida shunday noto’g’ri fikrlar borki, bunga asosan IX — XV asrlardagi O’rta
Osiyo matematikasi yangiliklarga ega emas, bu mamlakatlardagi matematiklar faqat hind va yunon
matematiklari asarlarini o’rganganlar va oldingi xulosalarni ba`zi hollarda mukammallashtirganlar
deb aytiladi.
Matematika tarixi sohasida juda ko’p yillar ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug’ullangan
mashhur olimi A. P. Yushkevich o’zining «IX—XV asrlarda O’rta Osiyo xalqlarining
matematikasi» nomli maqolasida yuqorida aytilgan fikrlarning noto’g’ri ekanligini qayd qilib,
shunday yozadi: «Eng asosiy masala shundaki O’rta Osiyo matematiklari (IX — XV asrlar)
o’zlaridan oldin o’tgan olimlarning ishlariga faqat son jihatidan ta`sir etib, davom ettirib qolmasdan,
balki matematik tekshirishlarga yangi g’oyaviy yo’nalish berdilar, sifat jihatidan yangi matematika
tuzishga kirishdilar va shuning uchun ham bu fanni birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lgan yangi
kashfiyotlar bilan boyitdilar».
O’rta Osiyo matematiklari bir qancha fundamental kashfiyotlarga egadirlar. Ularning
ba`zilari quyidagilardan iborat:
Do'stlaringiz bilan baham: