Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

“Arifmeticheskiy  traktat  Muxammeda  ben  Musa  al-Xorezmi”
nomli  asari
bilan  ularning    noto’g’ri  fikrlariga  xotima  berib,  xaqiqatdan  Muhammad  Xorazmiyning  asari
original va mustaqil ekanligini ko’rsatib berdi.
Arifmetika  soxasida  Xorazmiyning  “Hind  hisobi  haqida  qisqacha  kitob”  nomli  asari,
umuman  fan  tarixida  juda  katta  rol  o’ynaydi,  chunki  Xorazmiyning  bu  asari  orqali  barcha  Sharq
mamlakatlarining xalqlari, keyinchalik bu asar latin tiliga tarjima etilganligi tufayli Evropa xalqlari
ham hozirgi o’nlik pozistion sanoq sistemasi bilan tanishdilar.
Xorazmiy  Bog’dod  rasadxonasida  olib  borgan  kuzatishlariga  asosan  va  hind  astranomlari
tomonidan  tuzilgan  jadvallarni  tahlil  qilib,  o’zining  “Astranomik  jadvallar”  ini  tuzib  chiqdi.
Xorazmiyning bu asari bizgacha etib kelmagan. Ammo bu asarning ispaniyalik Malama al-Matriti
tomonidan  1007  yilda  qayta  ishlab  chiqilgan  varianti  1126  yilda  latin  tiliga  tarjima  etilgan.
Xorazmiyning  “Astranomik  jadvallar”  asari  bir  necha  asrlar davomida  Sharq  va  G’arb
mamlakatlarida  astranomiya  fanidan  asosiy  qo’llanma  bo’lib  kelgan.  “Astranomik  jadvallar”  ning
oxirgi  varianti  1914  yili  Kopengagenda  latin  tilida  va  1962  yilda  ingliz  tilida  nashr  etilgan.  Bu
asarning uch bobini Yu.X.kopelevich latin tilidan rus tiliga tarjima etdi va 1964  yilda Toshkentda
Xorazmiyning arifmetika va algebra risolalari bilan birga nashr etishdi.
Xorazmiy  geografiya  fani  sohasida  ham  salmoqli  hissa  qo’shgan  olimdir.  Uning  bu
sohadagi  kitobi  “Kitobu-suratul-arz”  deb  atalgan  bo’lib,  ba’zan  erning  aholi  yashaydigan
choragining  tasviri  nomi  bilan  ham  yuritilgan.  Bu  asarda  Xorazmiy  ko’p  yillar  davomida  olib
borgan kuzatishlari va ilmiy tekshirishlari natijasini bayon etadi.
Asarni  yozishda  Xorazmiy    mashhur  yunon  olimi  Ptolomeyning  (II  asr)  geografiyadan
yozgan  asarini  tanqidiy  ko’z  bilan  o’rganib  chiqdi.  Yunon  olimi  tomonidan  keltirilgan  ko’p
ma’lumotlarni astranomik va geografik kuzatishlar orqali olingan ma’lumotlar bilan solishtirdi. Shu
tariqa  Xorazmiy  Ptolomey  bayon  etgan  ba’zi  masalalarning  aniq  emasligini  ko’rsatdi.  Bir  qancha
yangi  geografik  masalalar,  ayniqsa,  Sharq  mamlakatlari  geografiyasiga  doir  ma’lumotlar  kiritib,
yunon  olimi  asarini  yangi  geografik  ma’lumotlar  bilan  to’ldirdi,  undagi  ko’p  ma’lumotlarni  keng
ravishda, yangi dalillar orqali bayon etdi. Asarda turli mamlakatlar, dengiz va tog’lar, katta daryo va
ko’llar,  ularning  tabiiy  xarakteristikalari  keltirilgan.  Xorazmiy  mamlakat  va  shaharlarning
jadvallarini tuzib, ular nomlarining qarshisiga uzunlik va kenglik darajalarini ko’rsatib qo’ygan. Bu
ma’lumotlar orqali Xorazmiy erni janubdan shimolga yo’nalishda kenglik bo’ylab zonalarga, ya’ni
etti  iqlimga  bo’lib,  xaritalar  chizib  beradi.  Olimning  tuzgan  xaritalaridan  to’rttasi  bizgacha  etib
kelgan,  ularda  Yaqin va  O’rta  Sharq  mamlakatlarining  tasviri,  Azov  dengizi  va  Nil  daryosi
xavzasining tasviri berilgan.  Bu asar Sharq va G’arb  geografiyasi tarixida juda katta rol o’ynaydi.
Italiyalik mashhur olim k.Nalino Xorazmiyning geografik asarlari ustida ko’p yillar ilmiy tekshirish
ishlari  olib  bordi,  bu  asarlarga  juda  yuksak  baho  berdi  va  uning  1878  yilda  Qohirada  topilgan
yagona  qo’lyozmasini  1894  yilda  italyan  tilida  tahlil  qildi.  1926  yilda  avstraliyalik  sharqshunos
Mtik qo’lyozmani nashr etdi va bu asar keng o’quvchilar ommasiga ma’lum bo’ldi.
Xorazmiy Bog’dodda juda ko’p olimlar bilan xamkorlikda ishladi, ayniqsa yosh olimlarga
ko’maklashdi,  ilmiy  ishlariga  rahbarlik  qildi.  Xorazmiy  o’z  ona  yurtidan  uzoqda – Bog’dodda
yashab, ilmiy ishlar bilan mashg’ul bo’lganda ham, ona yurti Xorazmni unutmadi, balki ulug’ olim
Xorazm bilan hamnafas bo’lib yashadi va ijod etdi. U ona yurti O’rta Osiyodan Bog’dodga kelgan

---

75
iste’dodli olimlar Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy, Muhammad ibn kasir al-Farg’oniy, Abbos ibn
Said al-Javhariy va boshqa olimlar bilan do’stlashib, ular bilan birgalikda ilmiy ishlar, astranomik
kuzatishlar olib bordi.
Xorazmiy  er  shari  meridiani  yoyi  uzunligini  hisoblash  ishlariga  bevosita  rahbarlik  qildi.
Shu maqsadda Tadmur (Damshqdan shimol tomonda) bilan ar-Raqqa shaharlari orasidagi masofani
o’lchash  ishlariga  qatnashdi.  Bir  qancha  o’lchashlar  natijasida  er  meridianining  bir  gradusli  yoyi
uzunligi (hozirgi o’lchov bilan olganda) 111815 metr ekanligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda bu qiymat
110938  metr  ekanligi  ma’lumki,  Xorazmiyning  hisoblashlari  bilan  bu  qiymat  orasidagi  farq  877
metrni  tashkil  qiladi.  Demak,  Xorazmiy  hisoblashlarining  natijasi  o’sha  davr  uchun  katta
aniqlikdagi qiymatdir.
Yuqorida bayon etilgan asarlardan tashqari, Xorazmiy “Astrolabiya” (Asturlob), “Quyosh
soati”, “Tarix haqida”, “Muzika haqida”, shuningdek medistina, etnografiya, kalendar masalalariga
doir  asarlar  ham  yozgan.  Ammo  olimning  bu  asarlarning  ayrimlari  bizgacha  etib  kelmagan.
Xorazmiyning  kalendar  to’g’risida  yozgan  asari  yaqinda  (Hindistonda)  topildi  va  1948  yilda
Haydarabodda nashr etildi.
Xorazmiy  matematikaning  taraqqiyotida  yana  bir  muhim  o’rin  tutgan  algebraga  doir
“Hisob  al-jabr  va  al-muqobala”  nomli  asarni  yaratdi.  U  bu  asari  bilan  algebraga  asos  soladi  va
algebrani  alohida  fan  darajasiga  ko’tardi.  Asosiy  tushunchalari,  mazmuni  va  qoidalarini  belgilab
berdi.  Algebradan  yozilgan  bu  asar,  o’sha  zamondagi  butun  Sharq  mamlakatlarida  va  latin  tiliga
tarjima qilingani tufayli G’arbiy Evropada ham bir necha asr davomida algebradan asosiy qo’llanma
bo’lib  keldi.  Mashhur  matematiklar  Fibonachchi,  Tartalya,  Kardano,  Ferrari  va  boshqalar
Xorazmiyning matematikaga doir asarlaridan foydalanganlar.
Xorazmiyning  algebraik  asarining  1145  yilda  arab  tilida  ko’chirilgan  nusxasi  Oksford
universitetining  Bodlyan  kutubxonasida  saqlanadi.  Shu  qo’lyozmadan  Ispaniyaning  Segoviya
shahrida Robert Chesterlik va Gerardo Kremonalik (1114-1187) yillar latin tiliga tarjima qiladilar.
Keyingi  yillarda latin tilidagi tarjimadan F.Rozen (1831  y), A.Ch.Karpinsiy  (1915  y) ingliz tiliga,
G.Lori  (1838  y)  franstuz  tiliga  qilgan  tarjimalari  nashr  etildi.  Bundan  tashqari,  Evropa  tillariga
sharxi bilan tarjima qilinib, qo’lyozma yoki konspekt tariqasida asarlar yoziladi va o’rganiladi.