Mavzu: Marganes va uning birikmalari

Mavzu: Marganes va uning birikmalari.

Reja:
I. Kirish

Marganesning davriy sistemadagi o’rni.
II.Asosiy qism.

1. 
   Marganesning tabiatda tarqalishi.
   
2. 
   Marganesning olinishi.
   
3. 
   Marganes va unung birikmalarining kimyoviy xossalari.
   
4. 
   Marganes va uning brikmalarining fizik xossalari.
   
5. 
   Marganes va uning birikmalarining oksidlavchilik va qaytaruvchilik xossalari.
   
6. 
   Marganes va uning birikmalarining ishlatilishi.
   

III.Xulosa.

Marganesning davriy sistemada tutgan o’rni.

1. Kimyoviy belgisi. Mn.
2. Oksidlanish darajasi.0, +2, +4, +6, +7.
3. Nisbiy massasi 55g/mol.
4. Tartib raqami 25.
5. Elektromanfiyligi 1,5.
6. Davri IV davr.
7. Guruh VII guruh.
8. Qator 4 qator.
Marganes IV davr VII guruhining yonaki guruhchasiga kiradi.
Elektron tuzilishi. Tinch turgan holatda.
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 4s² 3d⁵
Tinch holatda marganes d orbitalda 5 ta toq elektron bo’lganligi uchun V valentli bo’ladi. Agar ozgina energiya berilsa, s orbitaldagi bitta elektron d orbitalga ko’chib o’tadi.
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 4s` 3d⁶
5 ta toq o’rinli elekrtoni borligi uchun V valentli.
Agar yana energiya bersak III valentli bo’lib qoladi.
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 4s⁰ 3d⁷
Marganesning tabiatda tarqalishi.
Marganes tabiatda keng tarqalgan. Uning pirol yuzit-MnO₂, gausmanit-Mn₃O₄ va braunit-Mn₂O₃ kabi oksidlari amaliy ahamiyatga ega. Marganes birikmalaridan metallurgiya karbatermiya (oksidlari koks bilan qaytarib), siliko yoki aluminotermiya usulida qaytarib olinadi. Matallni tozalash uchun olingan mahsulot sulfat kislotada eritildi va elektroliz usulida qaytariladi. (rafinatsiya). MnS₂-marganes yaltirog’i, marganes sulfid holatida uchraydi. Metall marganeslarning qo’llanilishi. Tabiatda marganes uchraydigan po’latlar temir yo’l strelkalari o’q o’tmaydigan qurilishda ishlatiladi.
Marganesning o’simliklar tarkibida uchrashi 1872 yilda o’simliklar hayotidagi ahamiyati esa 1897 yilda aniqlangan. Bu mikroelementga barcha qishloq xo’jalik ekinlari talabchan bo’lib, uni ayniqsa donli ekinlar, don, dukkaklilar, qand lavlagi ildiz mevalar, kartoshka va mevali daraxtlar ko’p talab qiladi. Barglarning oqarishi va sarg’ish dog’larning paydo bo’lish dukkakli ekinlar bargining yoppasiga xlorozga chalinishi bodring barg plastinkasining buralib qolishi marganes tanqisligining asosiy belgilaridan hisoblanadi. Marganesning yuqori oksidlash qaytarilish tenglamalarida ahamiyatga ega. Shu bois o’simliklar tanasida sodir bo’ladigan biologik oksidlanish reaksiyalarida faol qatnashadi.
Marganes fotosintez jarayonida muhim o’rin tutadi yani moddalar va xlorofil miqdorini ko’paytiradi, askorbin kislota sintezida ishtirok etadi va fermentlar tarkibida uchraydi. Tuproqda marganes kam bo’lgan hollarda (yoki umuman bo’lmaganda) oziqlanish balansidagi elementlarning nisbati buziladi, chunki u kalsiy singari tashqi muhitdan ionlarini tanlab singdirishda ishtirok etadi. Marganes peulijitsiya jarayonini tartibga solib turuvchi element sifatida muhim o’rin tutadi. U o’simlik hujayralarining suv tutish qobiliyatini oshiradi va hosil bo’lgan elementlarining ko’proq saqlanishiga yordam beradi. Tuproqda marganes miqdori 1% gacha yetadi, lekin uning asosiy qismi o’simliklar tomonidan qiyin o’zlashtiriladigan shakllaridir. Marganesda o’g’itlar qo’llash hisobiga qand lavlagidan 23,7%, bug’doydan 2,2%, makkajo’xoridan 11,8% va arpadan 3% qo’shimcha hosil olinadi.
Ekin turi Marganes kiritmagandagi hosil Marganes hisobiga
Qand lavlagi 330 23,7%
Kuzgi bug’doy 33,4 2,1%
Bahorgi bug’doy 17,5 2,2%
Makkajo’xori 57,8 11,8%

O’g’it sifatida tarkibida marganes tutgan rudalarni ishlash jarayonida chiqadigan chiqindilardan keng foydalaniladi. Ular o’z tarkibida 10-18% gacha marganes tutadi. Tarkibida 70% marganes tutgan marganes (II) sulfat qismi qimmatbaho mikro o’g’it hisoblanadi va undan sabzavot ekinlarni o’g’itlashda foydalaniladi. Marganes fosforli o’g’itlar bilan birgalikda qo’llanilganda yaxshi samara beradi, shu bois marganesli superfosfot ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Shuningdek, marganes kompleks o’g’itlar tarkibiga ham kiritiladi. Marganesli mikroo’g’itlar.

O’g’it Ta’sir qiluvchi modda Ta’sir qil mod m
MnSO₄ MnSO₄ 70%
Mnlisuperfosfat P₂O₅,Mn 20%
Mnli rudalar Mn 1,2%, 17-18%

Tuproqda marganes odatda 2,5 kg hisobida kiritiladi. Marganesli o’g’itlarni urug’ bilan aralashtirish o’g’itlarni qo’llanilishining eng qulay usullaridan biri hisoblanadi. Tuproqda odatda marganes. Buning uchun 50-100 g chamasi MnSO₄ olinadi va 1g urug’bilan aralashtiriladi. 2 ildizdan tashqari oziqlantirishda 200g marganes (II) sulfat 100l suvda eritilib , 1 gektar maydondagi bir necha xil birikmalar tarkibida uchraydi. Marganesning barqaror izotopi ⁵⁵Mn tabiiy marganesning 100% ini tashkil qiladi. Mn₂O₃ MnSiO₃, MnCO₃ marganesli shpat. Marganes rudalari MDX da Hindistonda, Kanadada, Afrikada uchraydi. Marganesni birinchi marotaba 1774 yida Sheesi va Gan olganlar.

Marganesning olinishi.

1. 
   Marganes oksidini uglerod bilan qaytarib olinadi.
   

MnO₂ + 2C → 2CO + Mn

2. 
   Aluminotermiya usuli bilan olinadi.
   

3MnO₂ + 4Al → 2Al₂O₃+ 3Mn+391kj

3. 
   Kremniytermiya usuli bilan olinadi.
   

MnO₂+Si→Mn+SiO₂

4. 
   Marganes tuzlarining suvdagi eriymalarini elektroliz qilib olinadi.
   

2MnCl₂+H₂O → Mn+H₂+Mn(OH)₂+2Cl₂

5. 
   O’zgaruvchan tarkibga (MnO) yuqori oksidlarini vodorod bilan qaytarish orqali olinadi.
   

MnO₂+H₂→H₂O+MnO

6. 
   Tuzlarni qizdirish.
   

to
MnCO_3­→ MnO+CO₂
to
MnC₂O₄ → MnO+ CO+CO₂

Eng toza marganes olish uchun marganes (II) tuzlarining suvdagi eritmasini elektroliz qilib olinadi. Marganes oksidlarini aluminotermiya yo’li bilan qaytarish orqali olinadigan marganes u qadar toza bo’lmaydi, lekin uglerodsiz bo’ladi.

3Mn₃O₄+ 8Al→ 9Mn+4Al₂O₃+2251kj

7. 
   MnO quyidagi reaksiya bo’yicha olinadi.
   

MnO₂+H₂→MnO+H₂O
Labaratoriyada olinishi.

1. 
   Marganes olish uchun marganes(III) xlorid konsentrlangan eritmasiga natriy aralashmasi ta’sir ettirib olinadi.
   

MnCl₃+2NaHg→MnHg+2 NaCl
Hosil bo’lgan cho’kmani maxsus idishda 400 ͦ C gacha qizdirib marganisni simobdan tozalanadi.
Mn₂Hg → 2Mn+Hg↑

2. 
   Marganes (II) tuzlari qattiq holda pushti rangli lekin eritmalari rangsiz ular odatda marganes (IV) tuzlariga kislota tasir qilib olinadi.
   

MnO₂+4HCl→MnCl_2­+Cl₂↑ +2H₂O
Kaliy permanganatning olinishi.

1. 
   Marganes (IV) oksidiga kaliy gidroksidi bilan kislorod qo’shib olinadi.
   

4MnO₂+4KOH+3O₂ →4K₂MnO₄+2H₂O

2. 
   3K_2­MnO₄+2CO₂→2KMnO₄+2K₂CO₃+MnO₂
   
3. 
   2K₂MnO₄+Cl₂→2KMnO₄+2KCl.
   

1. 
   Marganes (IV) oksid vodorod bilan qizdirilganda marganes (II) oksidga aylanadi.
   

t⁰
MnO₂+H₂ →MnO+H₂O

2. 
   Marganes (IV) oksid kislorod va ishqor ishtirokida qizdirilganda manganat tuzlariga aylanadi.
   

t⁰
MnO₂+O₂+NaOH → Na₂MnO₄+H₂O

3. 
   Marganes (IV) oksidning kislotali va asosli xossalari juda kuchsiz.
   

Ammiakni okisdlay oladi.
6MnO₂+NH₃→3H₂O+N₂+3Mn₂O₃

4. 
   Pirolyuzit yuqori temperaturada qizdirilganda quyidagi mahsulotlar olinadi.
   

600 ͦ C
M nO₂ Mn₂O₃

5. 
   Marganes (III) oksidni yana qizdiramiz.
   

950 ͦ C
M n₂O₃ Mn₃O₄

6. 
   Marganes (Mn₃O₄) ni qizdirib
   

1300 ͦ C
M n₃O₄ MnO
Manganat kislota tuzlarini hosil qilish uchun MnO₂ ni ishqoriy metallarning karbonati va nitrate aralashmasini bilan suyuqlantirish lozim.
MnO₂+K₂CO₃+KNO₃→K₂MnO₄+KNO₂+CO₂
Natijada suvda chiroyli ravshan yashil rangli noturg’un birikma manganat tuzi hosil bo’ladi.
Havoda turganda manganat disproporsiya reaksiyasida qatnashadi.
3K₂MnO₄+2H₂O →2KMnO₄+MnO₂↓+4KOH

+1e^-

Mn⁺⁶ → Mn⁺⁷ oksidlovchi
+2e^-
Mn⁺⁶ → Mn⁺⁴
Marganesning eng yuqori oksidlanish darajasidagi Mn₂O₇ va unga taaluqli bo’lgan erkin holda ajratib olinmagan permanganate kislota tuzini oksidlash lozim.
2K₂MnO₄+Cl₂→2KMnO₄+2KCl
2KMnO₄+H₂SO_4kn → Mn₂O₇+Ik₂SO₄+2H₂O
Mn­₂O₇ kuchli oksid uning kislotali eng kuchli elektrolitlarqatoridan o’rin olgan. KMnO₄ labaratoriyada kuchli oksidlovchi sifatida qo’llaniladi. Bu modda eritmaning muhitiga qarab uch xil mahsulot hosil qilib qaytariladi. Kaliy permanganat laborotoriyada kislorod olish maqsadida keng qo’llaniladi.
2KMnO₄→K₂MnO₄+MnO₂+O₂↑
Ikki valentli marganes birikmalari. Ikki valentli marganes tuzlarini marganesni suyultirilgan kislotalarda eritish yo’li bilan olish mumkin.
Mn+2HCl→MnCl₂+H₂↑
Suvda eritilganda marganes (II) gidroksid hosil bo’ladi.
Mn+2H₂O→Mn(OH)_2­+H₂↑
Marganes gidroksidni ikki valentli marganes tuzlarining eritmalariga ishqor ta’sir ettirilib oq cho’kma holida olish mumkin:
MnSO₄+2NaOH→Mn(OH)₂↓+Na₂SO₄
Marganes (II) birikmalari havoda beqaror va Mn(OH)₂ havoda tezda qo’ng’ir tusga kirib to’rt valentli marganesning oksid-gidroksidiga aylanadi.
2Mn(OH)₂+O₂→2Mna(OH)₂
Marganes (II) gidroksid faqat asos xossalarini namoyon qiladi va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, kislotalar bilan o’zaro ta’sir ettirilganda tegishli tuzlarni hosil qiladi:
Mn(OH)₂+2HCl→MnCl₂+2H₂O
Marganes (II) oksid marganes karbonatni parchalash yo’li bilan olinishi mumkin
MnCO₃→MnO+CO₂↑
ya’ni marganes dioksid vodorod tasirida qaytarilganda ham hosil bo’ladi:
MnO₂+H₂→MnO+H₂O
Marganes va uning birikmalarining kimyoviy xossalari odatdagi xaroratda barqaror maydalangan holda u oson oksidlanadi. Al, Sb, Cu bilan ferromagnitli qotishmalar hosil qiladi. Qizdirilganda galogenlar bilan S,N,P,Si reaksiyaga kirishadi.
3Mn+N₂→Mn₃N₂
Mn+Cl₂ →MnCl₂
3Mn+2P→Mn₃P₂
4Mn+2C→Mn₄C₂
Mn+2Si→Mn₂Si
Kremniy bilan o’zgaruvchan tarkibli birikmalar hosil qiladi. Fosfor va uglerod bilan ham o’zgaruvchan tarkibli birikmalar hosil qiladi. Masalan:
3Mn+2C→Mn₃C₂
15Mn+C→Mn₁₅C
Mn+3P→MnP₃
3Mn+2P→Mn_3­P₂
Mn+Si→MnSi
Mn+Si→Mn₃Si₂
Mn+2HCl+6H₂O→[Mn(H₂O)₆] Cl+H₂
Eritmada ekvokomplekslar hosil bo’ladi. Qizdirilganda suvni parchalaydi.Konsentrlangan H₂SO₄ va HNO₃ bilan xona haroratda ta’sirlashmaydi qizdirilganda reaksiyaga kirishadi.
2.Mn+2H₂SO₄→MnSO₄+SO₂+2H₂O
+2e^-
Mn⁰ → Mn⁺² 1
SO₄^2- 4H⁺‒2e^- → SO₂+2H₂O 1
3. Mn+ HNO₃ →Mn(NO₃)₂ + 2H₂O
Mn – 2e^- →Mn⁺² 1
NO₃^- +2H⁺ - e^- → NO₂+H₂O 2
4.3Mn+8HNO_3suy→3Mn(NO₃)₂+2NO+4H₂O
Ko’p metallarning tuzlari va oksidlaridan marganes ularni qaytaradi.
Mn+CuSO₄ →MnSO₄+Cu
Marganesning 5 xil oksidi bor.
MnO Mn₂O₃- asosli oksid.
Mn O₂- amfoter
M n O₃
Mn₂O₇ kislotali

2,4,7 valentlari birikmalari muhim ahamiyatga ega.

5. Mn O₂ + 2H₂SO₄ → Mn(SO₄)₂+H₂S + H₂O
6. Ikki valentli tuzlari eritmasiga ishqor ta’sir ettirsak, oq rangli cho’kma hosil qiladi.
Mn(SO₄)₂ +2 KOH +H₂ →Mn(OH)₂↓+H₂SO₄ oq cho’kma
Bu cho’kma kislotalarda oson eriydi. Ishqorlarda erimaydi. Chunki u asos xossasiga ega.
Marganesning spiriti oksid parda bilan qoplanganligi uchun yaxlit holda marganes havoda oksidlanib alyuminiy, surma, mis va boshqa metallar marganes bilan ferromagnit qotishmalar hosil qiladi.
Marganesning ammoniy xlorid qo’shilgan suvda yaxshi eriydi.
Mn+2H₂O+2NH₄Cl →MnCl₂+2NH₄OH+H₂↑
Marganes oksidlovchilik xossalarini namayon qilmaydigan kislotalarda erisa, vodorod ajralib chiqadi.
Masalan:
Mn+2HJ→MnJ₂+H₂↑
Marganesni konsentrlangan kislotalar sovuq holatdagi marganesni passiv holatga o’tkazadi, lekin qizdirilganda sulfat va nitrate kislota orasida quyidagi reaksiya boradi.
Mn+ 2H₂SO₄→MnSO₄+2H₂O+SO₂
Mn+ 4HNO₃→Mn(NO₃)₂+2NO+2H₂O
Kaliy permanganatga suv tasir ettirilganda quyidagi reaksiya boradi.
3K₂MnO₄+2H₂O →2KMnO₄+MnO₂+4KOH
Kuchli oksidlovchilar ta’sirida Mn²⁺ birikmalari qaytaruvchilik xossasini namoyon qiladi.
Ishqoriy muhitda oksidlansa manganatlar agar kislotali muhitda oksidlansa permanganatlarga o’tadi.
2KClO₃+3MnSO₄+12KOH →3K₂MnO₄+2KCl+3K₂SO₄+6H₂O
+4e^-
Mn⁺² → Mn⁺⁶ 4 2 3 oksidlovchi

Cl⁺⁵ → Cl^-1 6 3 2 qaytaruvchi

2MnSO₄+5PbO₂+6HNO₃ → 2HMnO₄+Pb(NO₃)₂+2PbSO₄+2H₂O

+5e^-

Mn⁺² → Mn⁺⁷ 5 -2 oksidlovchi
-2e^-
Pb⁺⁴ → Pb²⁺ 2 5 qaytaruvchi

MnSO₄+Na₂S→Na₂SO₄+MnS↓

MnS+6H₂O+O₂→2Mn(OH)₄ + 2H₂S
MnS+4H₂O-2e→Mn(OH)₄+H₂S+2H⁺ 2 oksidlovchi
O₂+H₂O+4e →4OH 1 qaytaruvchi
MnO₂ kislotali muhitda oksidlanadi.
2MnO₂+3PbO₂+6HNO₃→2HMnO₄+3Pb(NO₃)₂+2H₂O
Marganes 5 ta oksidi bor, ular ekzotermik birikmalar hisoblanadi.

1. 
   MnO- suvda erimaydigan yashil tusli kukun α=3,43g/sm³ ∆H-385 kj/mol
   
2. 
   Mn₂O₃-qo’ng’ir tusli qattiq modda. α=4,5g/sm³ ∆H-958kj/mol. Suyuqlanish temperaturasi -1650 ͦ C asosli oksid hisoblanadi.
   
3. 
   MnO₂-kulrang qoramtir tusli qattiq modda ∆H-521,5 kj/mol. Havoda 530 ͦ C gacha qizdirilganda o’zidan kislorod chiqara boshlaydi. Bu amfoter hisoblanadi.
   
4. 
   Mn₃O₄-qora tusli qattiq modda ρ=4,85g/sm³ ∆H-1387,5kj/mol bu moddada marganes II va III valentlidir.
   
5. 
   Mn₂O₇-yashil qo’ng’ir tusli moysimon suyuqlik. Ρ=2,4g/sm³ ∆H-739,9kj/mol. Kislotali oksid Mn₂O₇ kuchli oksidlovchi qizdirilsa portlash bilan parchalanadi. Bu moddada marganes VII valentlidir. Marganes oksidlari faqat yuqori temperaturada toza vodorod tasirida marganesga qadar qaytariladi.
   

Mn(OH)₂→MnO(OH)→MnO₂*2H₂O→H₂MnO₄→HMnO₄
Marganes (III) oksidi tarkibida uchraydi, braunit minerali va magnetit Mn₃O₄ ga aylanadi.
Mn₂O₇-yashil rangli modda bo’lib suyuqlanish temperaturasi 5,9 ͦ C. Odatdagi sharoitda Mn₂O₇ qo’ng’ir yashil rangli moysimon suyuqlik. Kislota va uning tuzlari eritmasi pushti rangli juda kuchli kislota faqat suvdagi eritmada 20% gacha mavjud. 0,1 Nli eritma uchun α=93%. Agar kristalitik KMnO₄ ga 2-4 tomchi konsentrlangan H₂SO₄ qo’shib shisha tayoqcha bilan aralashtirib va tayoqcha efir yoki spirt bilan ho’llangan paxtaga tekkizib va darhol o’z-o’zidan alanga berib yonib ketadi.Juda kuchli oksidlovchi. Ko’p yonadigan moddalar qog’oz,spirt,efir oksidga tegishli bilano’z-o’zidan yonib ketadi.KMnO_4­ deyarli qora rangdagi kristall modda, suvda erisa qizg’ish pushti rang hosil qiladi. 200 ͦ C haroratda parchalanadi. Marganes o’z birikmalarining xossalari bilan xromga o’xshab ketadi. Marganes past valentlik namoyon qiladi. Ular deyarli barqaror bo’ladi va kislotali muhitda qiyinlik bilan oksidlanadi. Marganesning uch valentli bo’ladi. Lekin tarkibida Mn²⁺ qatorida bo’lgan tuzlar osonlik bilan disproprosiyalanishga uchrab Mn²⁺ va Mn⁴⁺ birikmalarga aylanadi.
Kaliy permanganat eritmasi analitik kimyoda temir (II) tuzlarini yodid nitrate va hakozolarni aniqlash uchun qo’llaniladi. Marganesning 2 xil sulfide bor. 1.MnS₂ 2.MnS

1. 
   MnS₂-jigar rangli qattiq modda bo’lib uning zichligi ρ=3,46g/sm³. U odatdagi sharoitda barqaror lekin qizdirilsa marganes va oltin gugurtga parchalanadi.
   
2. 
   MnS-qovoq rangli ρ=3,99g/sm³. U osh tuzi shaklida kristallanadi. Marganesning 6ta barqaror va 2 ta beqaror galogenidlari ma’lum: barqarorlari: MnCl₂, MnBr₂, MnJ₂, MnF₂, MnF₃, MnF₄ lar va beqarorlari: MnCl₄, va MnCl₂ lardir. Marganesning MnCl₂*4H₂O, MnBr₂*4H₂O, MnJ₂*4H₂O tarkibli kristalgidratlari olingan. Ikki valentli marganes galogenidlari suvda yaxshi eriydi, faqat MnF₂ suvda oz eriydi. MnCl₃ va MnCl₄ birikmalarining mavjudligi shu vaqtga qadar, aniq emas,lekin ularning kompleks birikmalari K₂MnCl₃ va K₂MnCl₄ olingan. Ikki valentli marganesning suvda yaxshi eriydigan tuzlari qatoriga MnSO₄*4H₂O, Mn(NO₃)₂*6H₂O va shu kabilar kiradi. Marganes(II) karbonot suvda erimaydi.
   

Marganes(III) oksidlari orasida Mn₃O₄ ning marganesli tuzlari Mn₂(MnO)₄ deb qarahs kerak.
Marganesning boshqa oksidlari qizdirilganda ular o’ziga kislorod qo’shib olib yoki o’zidan kislorod yo’qotib Mn₃O₄ ga aylanadi.
Permanganat kislota va uning tuzlari Mn₂O₇ suvda erimaydi, permanganat kislota HMnO₄ hosil bo’ladi. Permanganat kislota juda kuchli kislota bo’lib faqat suyiltirilgan eritmalarda mavjud.
Uning o’zi ham, tuzlari ham, binafsha tusli. Permanganat kislota ikki valentli marganes tuzlariga kislotali muhitda PbO₂ ta’sir ettirilganda ham hosil bo’ladi. Kaliy permanganat suvsiz holatda rambik sistemada kristallanadi. Uning zichligi ρ=2,7g/sm³ 20ͦ da 100g suvda 6,3g kaliy permanganate eriydi. Kaliy permanganatni qizdira borilsa, u 2000 ͦ C ga yaqin haroratda parchalanadi.
Natriy permanganat.
NaMnO₄*3H₂O tarkibli gidrat hosil qiladi.
U suvda yaxshi eriydi va havoda nam tortib qoladi va yediriladi. Permanganatlar ayniqsa kaliy permanganat oksidlovchi va dizenfeksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladi.Marganes va uning birikmalarining oksidlovchilik xossalari.
MnO^-₄- pushti rangli.
KMnO₄+Na₂SO₃+H₂SO₄→MnSO₄+Na₂SO₄+K₂SO₄+H₂O
+5e^-
Mn⁺⁷ → Mn⁺² 5 2 oksidlovchi
-2e^-
S⁺⁴ → S⁺⁶ 2 5 qaytaruvchi
2. MnO₂ li muhitda
2KMnO₄+3Na₂SO₄+H₂O→2MnO₂↓+Na₂SO₄+2KOH
+3e
Mn⁺⁷ → Mn⁺⁴ 3 2 oksidlovchi
-2e
S⁺⁴ → S⁺⁶ 2 3 qaytaruvchi

3. 
   MnO₄ muhitda
   

2KMnO₄+Na₂SO₃+KOH →2K₂MnO₄+Na₂SO₄*H₂O
Marganes birikmalari organik birikmlarini oksidlashda ham ishlatiladi. Masalan: asetilinni kaliy permangant bilan oksidlab diollar olinadi.
3CH₂=CH₂+2KMnO₄+4H₂O→3CH₂-CH+2MnO₂↓
│ │
OH OH
3
C^-2 → e^-1 3 1
3
Mn⁺⁷ → Mn⁺¹ 1 3
Asetilen kaliy permanganatning suvli eritmasi bilan reaksiyaga kirishib oksalat kislota hosil bo’ladi. Bu sifat reaksiya deyiladi.
3C₂H₂+8HMnO₄+4H₂O→3HOOC-COOH+8MnO₂+8KOH
Oksalat kislota

-4e^-

C^-1 → C⁺³ 8 3 qaytaruvchi
-4e^-
C^-1 → C⁺³
Mn⁺⁷ →Mn⁺⁴ 3 8 oksidlovchi
Benzol kaliy permanganat kislota bilan reaksiyaga kirishaolmaydi, chunki oksid ammo uning gamologlari oksidlanadi.
CH₃ COOH
5 +6KMnO₄+9H₂SO₄→5 oo +6MnSO₄+3K₂SO₄

-6e^-

C^-3 → C⁺³ 6 5 qaytaruvchi
+5e^-
Mn⁺⁷ → Mn⁺² 5 3 oksidlovchi

C OOH

→benzoy kislota
5C₂H₅+6KMnO₄+9H₂SO₄→5COOH+5CO₂↑+3K₂SO₄+6MnSO₄+19H₂O
-5e^-
C^-2 → C⁺³ 6 5
7
C^-3 → C^-4
+5e^-
Mn⁺⁷ → Mn⁺² 5 6
K₂MnO₄+Cl₂→KMnO₄+2KCl
Permanganat kislota Mn₂O₇ kaliy permanganate kukuniga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirish yo’li bilan hosil qilinadi.
2KMnO₄+H₂SO₄→Mn₂O₇+K₂SO₄+H₂O
Permanganat kislota va uning tuzlari Mn₂O₇ suvda erimaydi permanganate kislota HMnO₄ hosil bo’ladi.
Permanganat kislota juda kuchli oksidlovchidir. Kaliy permanganate bilan Bariy sulfat va kaliy xlorat izomorfdir.
MnS₂ qizdirilganda marganes va oltingugurtga aylanadi.
t^o
MnS₂ → Mn+2S.
Marganes (II) sulfatning sulfat kislotada eritmasiga permanganat ta’sir ettirib marganes (IV) sulfat Mn(SO₄)₂ olingan. Suvda yamon eriydigan marganes(II) sionid qo’shish natijasida K₄ [Mn(CN)₆] olingan.
Bu modda barqaror emas, tezda oksidlanib uch valentli marganesning geksanidi K₄ [Mn(CN)₆] ga aylanadi.
2MnSO₄+5PbO₂+6HNO₃→ 2HMnO₄+3Pb│NO₃│₂+2PbSO₄+2H₂O
Mn²⁺+4H₂O 5e →MnO₄^-+8H⁺ 2
PbO₂+4H⁺+2e→Pb²⁺+2H₂O 5
K₄ [Mn(OH)₄], Ba₃ [Mn(OH)₄], ajratib olingan K₄ [Mn(CN)₆] ,K₄[MnF₆], K₂[MnCl₆] kabi eruvchan kompelkslar ma’lum ular suyulritilgan eritmalarda oson parchalanadi.
2Mn(OH)₂+O₂→2H₂MnO₃ manganat kislota.
Mn²⁺ → 2e Mn⁴⁺ 2
O₂⁰+4e → 2O^2- 1
4MnO₂→2Mn₂O₃+O₂
6Mn₂O₃→4Mn₃O₄+O₂

O=Mn-O-Mn=O Mn₂O₃ qora rangli

Mn MnO₃ Mn₂O₃ ∙ H₂O manganit
H₂ 170 ͦ O₂ NaOH
M nO MnO₂ Na₂MnO₄

MnO₂ ning kislotali va asosli xossalari juda kuchsiz.

Amiakni oksidlay oladi.
6MnO_2­+2NH₃→ 3H₂O+N₂+3Mn₂O₃
Pirolyuzit yuqori temperaturada qizdirilganda quyidagi mahsulotlarni hosil qiladi.
MnO₂+4HCl→MnCl₂+Cl₂+2H₂O
2MnO₂+2H₂SO₄→2MnSO₄+O₂+2H₂O
Mn+2HCl→MnCl₂+H₂↑
Mn(NO₃)₂→MnO₂+2NO₂↑
Marganes (II) tuzlariga ishqorlar ta’siridan marganes(II) gidroksidi hosil bo’ladi.
Oq cho’kma Mn(OH)₂ oksidlanib qorayib qoladi.
2Mn(OH)₂+2H₂O+O₂→2Mn(OH)₃
Mn(OH)₂+2H₂O→2e→Mn(OH)₃+2H⁺ 2
O₂+2H₂O+4e→4OH 1
6Mn(OH)₂+O₂→2Mn₂ MnO₄+6H₂O
Yuqorida keltirilgan reaksiyalar Mn(OH)₂ ning beqarorligini ko’rsatadi.
Kuchli oksidlovchilar ta’sirida Mn²⁺ birikmalari Ishqoriy muhitda oksidlansa manganatlar agar kislotali muhitda oksidlansa permanganatga o’tishi mumkinligini ko’rishimiz mumkin.
3MnSO₄+2KClO₃+12KOH→3K₂MnO₄+2KCl+3K₂SO₄+6H₂O
Mn²⁺+8OH-4e→MnO^2-+4H₂O 3
ClO^3-+3H₂O+6e→Cl^-+6OH^- 2
Mn-oksidlovchi hisoblanadi.
Metall marganeslarining qo’llanilishi.
Tabiatda marganes uchraydigan po’latlartemir yo’l strelkalari o’q o’tmaydigan qurollar yasashda ishlatiladi.
Uning asosida elektr o’tkazuvchanligi ham manganat qotishmasi olinadi.
(12% Mn, 84% Sn,4% Ni). Eng asosiy qotishmasi ferromarganes alyuminiyning qotishmalariga qo’shiladi. U oz miqdorda tuproqda mineral suvlarda o’simlik va tirik organizmlarda bo’ladi.
Marganes(II) xlorid- gazlamalarni jigar rangga bo’yash uchun ishlatiladi.
Marganes (II) sulfat –oson qo’sh tuz hosil qiladi. Kaliy sulfat, marganes (II) sulfat olti molekula suv Al₂(SO₄)₃∙MnSO₄∙24H₂O lar gazlamalarni bo’yashda ishlatiladi. Marganes o’g’it sifatida ham ishlatiladi.
Marganes rudalarini ishlash jarayonida chiqadigan chiqindilardan keng foydalaniladi. Ular o’z tarkibida 10-18% gacha marganes tutadi.Tarkibida 70% marganes tutgan Marganes (II) sulfat qismi qimmatbaho mikro o’g’it hisoblanadi, sabzavotlarini o’g’itlashda foydalaniladi.
Marganes fosforli o’g’itlar bilan birgalikda qo’llanilganda yaxshi samara beradi. Shu bois marganesli superfosfat ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan shuningdek marganes kompelks o’g’itlar tarkibiga ham kiritiladi.
2% Ni va 85% Cu bo’ladi. Bu qotishmaning elektr o’tkazuvchanligi temperature oshganda juda ham o’zgaradi. Shuning uchun bu qotishma rheostat va o’lchov asboblari tayyorlashda ishlatiladi. Ikki valentli marganes tuzlari matolarni bo’yashda keramika bo’yash olishda va boshqa sohalarda qo’llaniladi. Marganes (II) birikmalari qishloq xo’jaligida mikro o’g’it sifatida ishlatiladi.
Marganes fotosintez jarayoning borishiga o’simliklarning o’sishi va urug’larining yetilishida muhim ahamiyatga ega. Ular yana tashqi muhitning zararli ta’sirlariga (tuproqda namlikning yetishmasligi, haroratning ortib ketishi yoki pasayib ketishi) chidamlilikni oshiradi, bir qator bakteriya va zamburug’ kasalliklariga ( kanop bakteriozi, lavlagi o’zagining chirishi donli o’simliklardagi kulrang dog’lar) nisbatan barqarorligini ta’minlaydi. Marganes-tirik organizmlarda siydik hosil bo’lishida asosiy elementdir. U, shuningdek C-vitaminining hosil bo’lishida ham ahamiyatga ega. Marganes rezovor mevalar va g’alladoshlar hosildorligini oshiradi. Masalan, qulupnayning hosildorligi gektoriga o’ttiz sentenergacha bug’doyning hosildorligi esa 3-4 sntenergacha oshadi.
Paxta chigiti ekishdan avval marganes tuzlari bilan namlansa hosildorlik gektoriga ikki sentenerga ortadi.
G’o’za, tamaki qandlavlagining o’sishini tezlashtiradi.
Marganes-maydalovchi inshootlar, temir yo’l reylslari, akvator cho’michlarining tishlari o’simliklardagi mikroelementlarining miqdori10,0-50,0.
Marganes-po’latni oksidsizlantirish va tarkibidagi oltingugurtni yo’qotish uchun hamda mahsus so’rt po’latlar ishlab chiqarishda legirlovchi qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Marganes (IV) oksid galvanik elementlarda katalizator hamda oksidlovchi sifatida ishlatiladi. Marganes rudalari MnO₂, MnO₃∙nSiO₂ metallurgiya sanoatida cho’yan suyuqlantirib olishda, kimyo sanoatida va boshqalarda ishlatiladi.
Marganes ko’p miqdorda metallurgiyada po’latlar olish protsessida ulardan oltin gugurt bilan kislorodni yo’qotish uchun ishlatiladi. Lekin suyuqlanmagan marganes emas temirning marganes bilan qotishmasi ferromarganes qo’shiladi, u pirolyuzitni ko’mir tasirida qaytarish orqali olinadi. Po’latlarga marganes qo’shish ularning yedirilishda va mehanik kuchlanishlarga chidamliligini oshiradi. Rangli metallar qotishmalarida marganes ularning oksidllanish protsesslarida organic reaksiyalarda katalizator sifatida foydalaniladi. Keramika sanoatida MnO₂ dan emal va sirlarni qora hamda to’q jigarrang tusga bo’yash uchun foydalaniladi. Natijada dispres MnO₂ yaxshi adsorbilash xususiyatga ega bo’lib havoni zararli qo’shimchalardan tozalash uchun ishlatiladi.
Kaliy permanganate zig’ir va jun tolalarini oqrtirish, texnologik eritmalarni rangsizlantirish uchun organik birikmalarni oksidlovchi sifatida ishlatiladi. Meditsinada kaliy permanganat suvdagi eritmasi holida yaralarni yuvish tomoqni chaynash uchunantiseptik vosita sifatida ishlatiladi. Kaliy permanganat eritmasi olkoloidlar va sianidlar bilan zaharlangan ba’zi hollarda bemorga ichiriladi.
Marganes eng aktiv mikroelementlardan biri hisoblanadi va deyarli barcha o’simlik va hayvon organizmlarida uchraydi. U organizmlarda qon hosil bo’lish protsesslarini yaxshilaydi.
Marganes texnetsiy reniy va ularning birikmalari oliy sifatli po’latlar olishda elektrotexnikada meditsinada va kuum texnikada organic moddalarni sintez qilishda
issiqlikka va o’tga chidamli buyumlar olishda qo’llaniladi.


Xulosa.

1. 
   Marganes davriy sistemada IV davr VII guruhning yonaki guruhchasida joylashgan. Marganes II, IV, VI, VII, valentli bo’ladi. Marganes kimyoviy reaksiyaga kirishadi. Marganes oz miqdorda bo’lsa ham tuproqda, mikroorganizmlarda o’simliklar tarkibida uchraydi. Dehqonchilikda marganes (II) sulfat o’g’it sifatida ishlatiladi. Permanganatlar oksidlovchi va dizenfeksiyalovchi sifatida ishlatiladi. Marganes birikmalardan pirolyuzit-MnO₂ gausmanit- Mn₃O₄, braunit-Mn₂O₃ lar katta ahamiyatga ega. Marganes o’simliklar tarkibida uchrashi 1872 yilda aniqlangan. MnO-suvda erimaydigan yashil tusli kukun Mn₂O₃-qo’ng’ir rangli. MnO₂-kulrang tusli qattiq modda. Mn₃O₄-qora tusli qattiq modda. Mn₂O₇-yashil qo’ng’ir tusli yog’simon bo’ladi. O’simlik tarkibida marganes yetishmasa barglar oqarib sarg’ish dog’lar hosil bo’ladi. Marganes tuproqning 1% qismini tashkil qiladi. Marganesning 90% yuqori sifatli po’latlar olishda ishlatiladi. Marganesning II valentli birikmalari matolarni bo’yashda ko’p ishlatiladi. Marganesningo’simliklar holatidagi ahamiyatini 1897 yilda aniqlangan.
   

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. N.A.Parpiyev. A.G.Muxtasov. X.X.Raximov.
2. X.To’xtayev. R.A. Istanbekov. K.Cho’lponov
3. Kimyo 8-sinf darslik
4. G.E.Rudzitis. F.G. Fuldman.
5. Yu.M.Shilov M.I.Tarasenko Yu.I.Smushkevich P.M.Chiqurov.