Mavzu: Lokal komp`yuter tarmoqlari

Interaktiv texnologiyalar:
audiokonferentsiyalar (audioconferencing); videokonferentsiyalar (videoconferencing);
ish stolidagi videokonferentsiyalar (desktop videoconferencing);
elektron konferentsiyalar (e-mail, on-line servikes);
ovoz kommunikatsiyalari (voice mail); ikki tomonlama sputnik aloqa; virtual borliq (virtual reality); Nointeraktiv texnologiyalar:
bosib chiqarilgan materiallar;
audiokassetalar; videokassetalar; bir tomonlama sputnik aloqa; televizion va radio ko`rsatuvlari; disketa va CD- ROM lar.
Distant uslubining quyidagi afzalliklari mavjuddir:

1. 
   o`qitishning ijodiy muqiti. Mavjud ko`pgina uslublar asosida o`qituvchi ilm tolibini o`qitadi, o`quvchi esa faqat berilgan materialni o`qiydi.
   
2. 
   mustaqil ta`lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta`lim berish- boshlang`ich, o`rta, universitet, sirtqi- kechki va malaka oshirish bosqichlarini o`z ichiga oladi.
   

V) ish joyidagi katta uzgarishlar. Distant uslubi asosida ta`lim berish turi millionlab insonlarga, hammadan ham ishlab chiqarishdan ajralmasdan ta`lim olayotganlar uchun, qulay sharoit yaratib beradi.
G) o`qitish va ta`lim olishning yangi va unumli vositasi. Statistik ma`lumotlar shuni ko`rsatmoqdaki, distant uslubi asosida ta`lim berish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qish kabi unumlidir.
Hozirgi kunda tug`ridan-tug`ri INTERNET tarmog`iga kirish xizmati distant uslubi asosida ta`lim berish uchun elektron pochtalar, komp`yuter konferentsiyalari va ma`lumotlarning elektron bazasida foydalaniladi. Axborotlashgan tezkor kanalning rivojlanishi yangi gipermedia tizimini berib, u uz ichida INTERNET tarmog`iga kirishning uchta asosiy xizmatini mujassamlashtiradi va foydalanuvchining interfeysini (muloqoti) yanada takomillashtirishga yordam beradi. Maltikast texnologiyalarining, konferentsiya vositalarining va mul`timedia komp`yuterlarining mavjudligi INTERNET tarmog`i orqali videokonferentsiyalarni yo`lga qo`yishga imkoniyat beradi. Shunday qilib, bunday gigant axborotlashgan tarmoq o`quvchilarning distant uslubi asosida zamonaviy bilim olishlari uchun vaqti yoki qaerda turganligiga qaramasdan keng sharoit yaratib beradi.
Video va audio axboroti bilan ishlashning zaruriyati ma`lumotlarining katta hajmi va ularni uzatishning yuqori tezligi bilan bog`liq ko`plab muammolarni yuzaga keltirdi. Bu, audio-video axborotning saqiq texnologiyalarini rivojlantirish va katta sig`imdagi jamg`aruvchilarning yangi namunalarini yaratishning boshlanishi bo`ladi.
Mul`timedia uchun zamonaviy CD-ROM texnologiyalar taqdimnomasi ilk marta 1987- yili Sietldagi konferentsiyada ( Second Microsoft CD-ROM Conference) bo`lib o`tdi va bu sana video va audioaxborotli to`loqonli mul`timedianing paydo bo`lishi boshlanishi deb hisoblanadi.
Mul`timedia tarkib topishining bundan keyingi qadami CD-I texnologtyasi (Compast Disk Interaktive- interaktiv videodisklar) bo`ladi, ular komp`ter yordamida lazerli video- murvatni boshqarish yo`li bilan kompakt diskdan axborotni ixtiyoriy tanlashni tashkil etishga imkon beradi.
videotizimning asosi bo`lgan ixtisoslashgan mikroprotsessor turkumi. Oxirgi
paytlarda buldardan ham zamonaviylari bozorda taklif qilinmoqda; drayverlar (Video Driver, Audio Driver va VRAM Driver va CD-ROM Driver) va alohida kichik tizimlar darajasidagi dasturiy interfeys:
galma-gal paydo bo`luvchi audio va video axborot saqlovchi, malumotlarni CDROM jamg`aruvchisidan foydalanilganda tezligi bir tekisligini ta`minlovchi maxsus shaklli fayllar;
sub`ektiv qabul qilishga yo`naltirilgan va ba`zi yo`qotish yoki buzib kursatishlarga yo`l qo`yuvchi axborotning turli namunalari /tiklash algoritmlari.
INTERNET xizmati turlari elektron saxifa, elektron pochta, telekonferentsiya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat konferentsiya, ma`lumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari keltiriladi.
Shunday kilib, ushbu ma`ruza INTERNET xakida to`lik ma`lumotlarni beradi va undan foydalanish asoslarini o`rganishda ko`l keladi.
INTERNET bu yagona standart asosida faoliyat ko`rsatuvchi jaxon global komp`yuter tarmogidir. Uning nomi tarmoklararo degan maononi anglatadi. U maxalliy (lokal) komp`yuter tarmoklarni birlashtiruvchi informatsion tizim bo`lib, o`zining aloxida axborot maydoniga ega bo`lgan virtual to`plamdan tashkil topadi.
INTERNET, unga ulangan tarmokka kiruvchi barcha komp`yuterlarning o`zaro ma`lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. O`zining komp`yuteri orkali INTERNETning xar bir mijozi boshka shaxar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko`rib chikishi, N`yu - Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko`rgazmasiga ko`yilgan suratlar bilan tanishishi, xalkaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini amalga oshirishi va xatto boshka mamlakatlarda istikomat kiluvchi tarmok mijozlari bilan shaxmat o`ynashi mumkin.
INTERNET XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri xisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli butun jaxon bo`ylab yoyilib ketgan yuz millionlab komp`yuterlarni yagona informatsion muxitga biriktirish imkoniyati tugildi.
Foydalanuvchi nuktai nazaridan taxlil kiladigan bo`lsak, INTERNET birinchi navbatda tarmok mijozlariga o`zaro ma`lumotlar almashish, virtual mulokot kilish imkonini yaratib beruvchi informatsion magistralp vazifasini o`taydi, ikkinchidan esa unda mavjud bo`lgan ma`lumotlar bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashkari INTERNET bugungi kunda dunyo bozorini o`rganishda, marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng muxim vositalaridan biriga aylanib bormokda.
Rasmda INTERNET va unga boglanishning umumiy shakli keltirilgan. Unga asosan INTERNETga boglanish va undan foydalanishning asosiy texnik vositasini shaxsii komp`yuterlar tashkil etadi. Uning imkoniyatlarini kengaytirish uchun unga mikrofon, videokamera, ovoz chixargich (audiokolonka) va boshka ko`shimcha kurilmalar ulanishi mumkin. INTERNET xizmati INTERNET provayderlari yordamida aloka kanallari orkali amalga oshiriladi. Aloka kanallari sifatida telefon tarmogi , kabelli kanallar, radio va kosmos aloka tizimlaridan foydalanish mumkin.
INTERNET tarmokning asosiy yacheykalari bu shaxsiy komp`yuterlar va ularni o`zaro borlovchi lokal tarmoklardir.
INTERNET aloxida komp`yuterlar o`rtasida aloka o`rnatibgina kolmay, balki komp`yuterlar guruxini o`zaro birlashtirish imkonini xam beradi. Agar bironbir maxalliy tarmok bevosita INTERNETga ulangan bo`lsa, u xolda mazkur tarmogning xar bir ishchi stantsiyasi INTERNETga ulanishi mumkin. Shuningdek, INTERNETga mustakil ravishda ulangan komp`yuterlar xam mavjud. Ularni xost komp`yuterlar (host — raxbar) deb atashadi. Tarmok ka ulangan xar bir komp`yuter o`z adresiga ega va uning yordamida jaxonning istalgan nuktasidagi istalgan mijoz uni topa olishi mumkin.
INTERNET bu INTERNET texnologiyasi, programma taominoti va protokollari asosida tashkil etilgan, xamda ma`lumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki kontsern mikyosidagi yagona informatsion muxitni tashkil etuvchi komp`yuter tarmogidir.
INTERNET boshka komp`yuter tarmoklaridan kuyidagi bilan farklanadi. Bir yoki bir necha serverlardan tashkil etilgan tarmok mijozi undagi elektron xujjat, ma`lumotlar bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning kaysi serverda, kaysi direktoriyada kanday nom bilan saklanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur bo`ladi.
Server bu boshka komp`yuter va programmalarga xizmat ko`rsatadigan komp`yuter yoki programmadir. Ya`ni boshka komp`yuterlarga o`zining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi komp`yuter Server xisoblanadi. Bitta komp`yuterda birnecha Server ishlashi mumkin.
INTERNETda esa bunday nokulayliklarni oldi olingan bo`lib, uning foydalanuvchisi bunday ma`lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashkari INTERNET tarmogida mavjud bo`lgan barcha elektron xujjat va ma`lumotlar bazasini giper boglanishlar yordamida o`zaro boglab yagona informatsion muxit kurish, unda kulay informatsion kidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin bo`ladi.
INTERNET o`z - o`zini shakllantiruvchi va boshkaruvchi murakkab tizim bo`lib, asosan uchta tarkibiy kismdan tashkil topgandir:

• 
  Texnik
  
• 
  Programmaviy
  
• 
  Informatsion
  

INTERNETning texnik tarkibiy kismi xar xil turdagi va tipdagi komp`yuterlar, aloka kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmok kanallari), xamda tarmok texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. INTERNETning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaktinchalik ishdan chikishi INTERNET tarmogi ning umumiy faoliyatiga aslo ta`sir etmaydi.
INTERNETning programmaviy ta`minoti (tarkibiy kismi) tarmokka ulangan xilma-xil komp`yuterlar va tarmok vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) mulokot kilish, ma`lumotlarni ixtiyoriy aloka kanali yordamida uzatish darajasida kayta ishlash, axborotlarni kidirib topish va saklash, xamda tarmokda informatsion xavfsizlikni taominlash kabi muxim vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar majmuidan iboratdir.
INTERNETning informatsion tarkibiy kismi INTERNET tarmogida mavjud bo`lgan turli elektron xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va xokazo ko`rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy kismning muxim xususiyatlaridan biri, u butun tarmok bo`ylab taksimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy komp`yuteringizda o`kiyotgan elektron

darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va izoxlari esa uchinchi manbadan yirilishi mumkin. Shunday kilib, tarmogdagi elektron xujjatni o`zaro moslashuvchan giper boglanishlar orkali bir necha manbalar majmuasi ko`rinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab o`zaro boglangan elektron xujjatlar majmuasidan tashkil topgan informatsion muxit xosil bo`ladi.
INTERNET informatsion muxitini tashkil etuvchi elektron xujjatlarning xar biri komp`yuterlarning əRadreslaridan boshka o`zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) adres deb ataladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi xukumatining rasmiy axborotlari, Oliy majlis karorlari xakida ma`lumot beruvchi elektron saxifa adresi www.gov.uz
INTERNETning ikkita asosiy funktsiyasi bor. Buning birinchisi informatsion funktsiya bo`lsa, ikkinchisi esa kommunikatsion funktsiyadir.
INTERNETning informatsion funktsiyasi birinchi navbatda tarmok foydalanuvchilariga talab etilayotgan axborotlarni tezkorlik bilan etkazib berish bo`lsa, ikkinchidan u axborotlarni keng ommaga, jaxon mikyosida nixoyatda tez suroatda e`lon kilish (nashr kilish) imkoniyati mavjudligi bilan ifodalanadi. INTERNETning yukori suratlar bilan rivojlanishi ommaviy axborot faoliyatida va nashrchilikda keng imkoniyatlar ochib berdi. Masalan, INTERNET yordamida N`yu Yorkdagi yoki Frantsiyadagi eng so`nggi xabarlarni Toshkentga etkazib berish, gazeta va o`kuv darsliklarni tayyorlash, nashr kilish, xamda ularni keng o`kuvchilar ommasiga tarkatish, Xozirgi mavjud usullardan bir necha o`n barobar arzon, tez va samaralirok bo`ladi.
Ma`lumot uchun: Xozirgi kunda 240 saxifali tayyor o`kuv ko`llanmani tipografik usulda 10000 nusxada chop etish va uni tarkatish 910 million so`m mablag talab kilsa, uning elektron nusxasini tayyorlash va INTERNET saxifasiga joylashtirish uchun esa 78 yuz ming so`m mablag zarur bo`ladi, binobarin undan foydalanuvchilar sonining chegarasi bo`lmaydi.
INTERNETning kommunikatsion funktsiyasi foydalanuvchilarning masofadan turib o`zaro mulokot kilish imkoniyatini yaratib berilishi bilan ifodalanadi. Bunga misol tarikasida INTERNET elektron pochtasi, INTERNET telefon va real vakt oraligidagi bevosita xabar almashish, Chat konferentsiya yordamida amalga oshirilayotgan mulokotlarni keltirishimiz mumkin. Bundan tashkari INTERNETning kommunikatsion funktsiyasi uning foydalanuvchilariga videomulokot kilish, videokonferentsiyalar uyushtirish, bir shaxardan turib ikkinchi shaxar ko`chalarini (masofadagi Web kameralar yordamida) tomosha kilish va muzeylariga tashrif buyurish, xamda tabiat manzaralaridan roxatlanish imkoniyatlarini yaratib beradi.
Yukori da ko`rib chikkan INTERNETning informatsion va kommunikatsion funktsiyalari umuman olganda odatdagi mavjud mulokot vositalari va ommaviy axborot tizimlari funktsiyalarini takrorlayotgandek tuyuladi. Aslida xam shunday, fakat endi u mutlako yangi imkoniyat doirasida: tez, kulay va sifatli, eng muxim i esa iktisodiy jixatdan arzon ko`rinishda amalga oshiriladi. Ushbu texnologiyaning yana eng muxim xususiyatlaridan biri, bunda axborot manbalari, aloka kanallari va texnik vositalardan bir vaktning o`zida jamoa bo`lib foydalanish imkoniyatining mavjudligidir. INTERNETda mulokot kilish, axborotlarni yigish va e`lon (nashr) kilishning arzonligi sababi xam ana shundadir. Bunday imkoniyatlar moxiyatini chukurrok bilish uchun INTERNETning o`zi kanday ishlashini, axborotlar kaysi printsiplar va usullar yordamida uzatilishi, kayta ishlanishini o`rganishimiz zarur bo`ladi.
Buni kuyidagi misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Nima uchun Amerika bilan telefon orkali gaplashishning xar dakikasi 34 $ turadiyu, xuddi shu mulokot INTERNET orkali amalga oshirilsa bir necha o`n barobar kam xarajat talab kiladi?
INTERNET bir - biriga boglangan komp`yuterlar yagona tarmogidir. Komp`yuterlar bir - biri bilan kanday borlanadi degan savol turilishi tabiiydir. INTERNETga boglanishning bir nechta usuli mavjud. Boglanish turlari o`zaro imkoniyatlari va ma`lumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi. Boglanish imkoniyati va tezligi INTERNETdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik oshishi bilan narx ko`tariladi. Boglanish turlarini narxi kamayishi tartibida keltiramiz:

• 
  Tugridan to`gri kirish (pryamoe podsoedinenie vkdelennaya liniya).
  
• 
  SLIR va RRR yordamida
  
• 
  Chakiruv yordamida boglanish (Dialur Access, Dialur)
  
• 
  UUCR yordamida.
  

Chakiruv bo`yicha boglanishning sifatli usuli ISDN dir.