Mavzu: ll-§. Xiva xonligi ustidan rossiya imperiyasi

MAVZU: ll-§. XIVA XONLIGI USTIDAN ROSSIYA IMPERIYASI PROTEKTОRATINING 0‘RNATILISHI
DARSNING MAQSADI:

• 
  Ilmiy maqsad - O’quvchilarga egallagan bilim va konikmalarni sifatini yaxshilash hamda tarix haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish.
  
• 
  Tarbiyaviy maqsad - o‘quvchilarni hamdardlik, boshqalarga 
  mehribonlik ruhida tarbiyalash.
  
• 
  Rivojlantiruvchi maqsad – intizom tuyg‘ularini rivojlantirish.
  

Dars turi: Aralash, guruhlarda ishlash.
Dars usuli: Baxs-munozara, zanjir, tarmoqlar, aqliy hujum, og’zaki bayon, tushuntirish.
DARSNING BORISHI:1. Tashkiliy qism-yangiliklar orqali fikr almashish. 2. O’tilgan mavzu yuzasidan savol-javob o’tkazish. 3. Yangi mavzu bayoni. 4. Mustahkamlash. 5. Uyga vazifa.
Darsning jihozi: 9-sinf “O’zbekiston tarixi” darsligi, xarita, tarixiy obidalar rasmlari, mavzuga oid bo’lgan taqdimotlar, tarqatmalar, savolli kartochkalar.
O’TILGAN MAVZU YUZASIDAN SAVOL-JAVOB O’TKAZISH.
Kompetensiya;
Tarixiy voqelikning ketma-ketligi.
Manbalar bilan ishlash.

Rossiya imperiyasi 0‘rta Osiyoda istilochilik yurishlari natijasida bosib olingan hududlarda dastlab mustahkam

o‘rnashib oldi. Xiva xonligiga qarshi olib boriladigan harbiy yurishga besh yil tayyorgarlik ko‘rdi. Yurish
uchun bunday uzoq tayyorgarlik ko‘rishning asosiy sababi A. Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi qo⁴shinning magMubiyatga uchraganligi (1717) bo’lsa, boshqa yana bir sabab 1839-yilda V. Perovskiy boshchiligidagi qo‘shinlaming Xiva xonligigacha yetib borolmay orqaga qaytib ketganligi boMdi. Xonlikni bosib olish Rossiya imperiyasi uchun Amudaryoni qoMga kiritish edi. Amudaryoni egallash birinchi navbatda suv manbasi, suv orqali savdo aloqalari, daryoning quyi oqimidagi tekisliklardagi serhosil yerlardan foydalanish imkoniyatlariga ega bo’lmish hisoblangan.Rossiya imperiyasi tomonidan 0‘rta Osiyo istilo qilinishining uchinchibosqichi (1873—1879-yillar) davomida Xiva xonligining istilo etilishi ham amalga oshirildi. Hujum g‘arbda Mang‘ishloq, shimolda Orenburg, sharqda Turkiston va janubda Krasnovodsk kabi to‘rt harbiy okrugdan olib borildi.Bunda 12 mingdan ortiq askar, 4600 ot va 20 ming tuyadan iborat harbiy qo‘shin ishtirok etgan. Bu qo‘shinga K. P. Kaufman boshchilik qildi. Mazkur ko‘p sonli harbiy qo‘shin 1873-yil fevralda o‘zlari o‘rnashgan joy lari Toshkent, Orenburg, Mang‘ishloq va Krasnovodskdan deyarli bir vaqtda yoTga chiqdi. Xiva xonligiga olib boruvchi yoTlarning yomonligi, dastlab 25 daraja sovuqda, keyin 40 darajadan yuqori haroratda yo‘1 yurish juda qiyin kechdi. Bundan tashqari choTlarda 60 darajagacha jazirama boTishi, suvsiz dashtlardagi yoTlar tufayli harbiy qo‘shin manzilga yetmasdanoq saflari siyraklashib bordi. Uning katta qismi yoTda kasalga chalindi, bir qismi halok boTdi va bir qismi
orqaga qaytib ketdi. Xivaga 7,5 ming kishigina yetib bordi. Krasnovodsk va Mang‘ishloqdan Xiva tomon yurgan qo‘shinlar jazirama issiq va suv yetishmasligidan aziyat chekkanligi, holdan toyganligi sababli yoTning yarmidan ortga qaytishga
majbur boTdi. Faqatgina Toshkent, Orenburg yo‘nalishidan yoMga chiqqan qo‘shinlar 1873-yil may oyida Xiva
xonligi chegaralariga yetib keldi. Yo‘l qiyinchiliklaridan tashqari ularga yoMda kichik guruhlar hujum qilib, tinkasini quritgan. Rossiya imperiyasi qo⁴ shin lari bilan Xiva xonligi qo‘shinlari o‘rtasida may oyida Hazorasp qal’asi, Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Mang‘it shaharlari va Xiva shahri yaqinida janglar boMib o‘tdi. Tomonlaming kuchlari teng emasligi, katta talafotlarga qaramasdan, xivaliklarga nisbatan podsho hukumati qo‘shin lari yaxshi qurollangani bois xonlik himoyachilari magMubiyatga uchradi.1873-yil may oyining o‘rtalariga kelib mustamlakachi hukumatning asosiy qo‘shinlari Xivaga yetib keldi. Ulaming Xivaga qilingan birinchi hujumi himoyachilar tomonidan qaytarildi. Bu jangda ikki tomon ham katta talafotlar ko‘rdi. Hujumga boshchilik qilgan general Veryovkin yarador boMdi. Podsho hukumati qo‘shinlari katta talafo ko‘rgani bois chekinib, fon
Kaufman boshchiligidagi kuchlami kutishga majbur boMdi. Xivaga yetib kelgan K. P. Kaufman boshchiligidagi qo‘shin yana shahar ga hujum qildi. Ammo bu safar ham podsho hukumati qo‘shinlari shahami egallay olmadi. 29-may kuni shahaming Hazorasp darvozasining dushmanlarga ochib berilishi xonlik poytaxtining egallanishiga olib keldi. Shundan so‘ng K. P. Kaufman muzokara olib borish yoMini tanladi. K. P. Kaufman Xivani bosib olgandan so‘ng xon xazinasini kontributsiya (tovon) evaziga musodara qilib, xazina bilan birga qadimiy qoMyozmalar, xonning taxti va toji, tanga zarb qiladigan tamg⁴a va zarb tasviri, qo⁴ng‘irot sulolasi xonlarining hokimiyati ramzlari va boshqa qoMga kiritilgan moddiy boyliklarni Sankt-Peterburgga jo‘natdi. K. P. Kaufman Xivani egallagandan so‘ng Xiva xonligi bilan muzokaralar o⁴tkazish uchun Gandimiyon qishlog‘idagi qarorgohiga bordi. U taklif etgan sulh shartnomasini Xiva xoni Muhammad Rahimxon II 1873-yil 12-avgustda imzolashga majbur boMdi. Ushbu shartnoma Xiva xoni Rossiya imperiyasi tobeligiga o‘tganligini ko‘rsatardi. Shartnomaning birinchi moddasida: «Sayid Rahim Bahodirxon o‘zini Butun Rossiya imperatorining sodiq xodimi deb tan oladi. U qo‘shni hukmdorlar va xonlar bilan har qanaqa bevosita do‘stona munosabatlardan va ular bilan biron-bir savdo yoki boshqa shartnomalar tuzishdan voz kechadi hamda Rossiyaning 0‘rta Osiyodagi oliy hokimiyati ruxsatisiz ularga qarshi hech qanday jangovar harakatlami amalga oshirmaydi», — deb yozib
qo‘yilgan edi. Bu bilan Xiva xoni mustaqil ravishda tashqi dunyo, hatto yaqin qo‘shnilari bilan ham aloqa o‘matish imkonidan mahrum etildi. Faqat ular bilan Rossiya imperiyasi roziligi bilangina aloqa qila oladigan boMdi.
Xiva xonligiga qarashli Amudaiyoning o‘ng sohili, unga qo‘shni yerlarning barchasi, bu joylarda yashaydigan o4roq va chor-
vador aholisi bilan xon tasarrufidan chiqdi. Amudaiyo bo‘ylab erkin harakatlanishi uchun Rossiya kemalariga keng huquq beril-
di. Rossiyalik savdogarlar hamda ularning mollari uchun xon va mahalliy hokimlar javobgar boMadigan boMdi. Ular xonlikda
erkin yurish, boj toMovlarisiz savdo qilish huquqini qoMga kiritdilar.
Gandimiyon shartnomasida: «Amudaiyoning chap qirg‘og‘idagi ruslar uchun zarur va qulay bo4gan yerga ular o‘zlarining pristanlarini qurish huquqiga ega. Xonlik ushbu pristanlarning saqlanishi va xavfsizligi uchun javobgar. Ular uchun joyning tanlanishi, 0‘rta Osiyodagi rus oliy hokimiya- tining tasdiqlashiga bogMiq», — deb ko‘rsatib qo‘yildi.Shartnomaga binoan Xiva xonligi 2 million 200 ming rubl miqdoridagi tovonni 20 yil davomida to‘lashi belgilandi. Xonlik xazinasida yetarli dara- jada pul bo‘lmaganligi uchun bu tovon aholidan yig‘ib olinadigan boldi.Gandimiyon shartnomasi Xiva xonligining Rossiya imperiyasiga tobe- ligini, xonning davlat boshlig‘i darajasida boshqa davlatga bo‘ysunganligini ko‘rsatuvchi hujjat boMdi. Shartnoma shu bilan birga xonlik aholisini juda og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Tovon bilan birga yangi soliq va majburiyatlarni to‘lash xalqning zimmasiga tushdi. Qolaversa, xonlik hududining uch ba- ravar qisqarishi xonlikning davlat sifatida nomigagina mavjudligini, aslida mustaqilligini yo‘qotgan protektoratga aylanganligini ko‘rsatardi.
MUSTAHKAMLASHKontributsiya — mag‘lub davlatning g‘olib davlat foydasiga pul to‘lovi.Pristan (ruscha — kelib to ‘xtamoq) — daryolar sohilida qayiqlar, kemalar to‘xtaydigan, maxsus jihozlangan joy bandargoh.
UYGA VAZIFA:Savol va topshiriqlarni bajarish.

1. Rossiya imperiyasi tomonidan 0‘rta Osiyo istilo qilinishining uchinchibosqichi _______________ davomida Xiva xonligining istilo etilishi ham amalga oshirildi. (1873—1879-yillar)

2. Hujum g‘arbda____________, shimolda_____________, sharqda __________va janubda _____________kabi to‘rt harbiy okrugdan olib borildi.Bunda __ mingdan ortiq askar, ______ot va ___ ming tuyadan iborat harbiy qo‘shin ishtirok etgan. Bu qo‘shinga _______________boshchilik qildi. Mang‘ishloq, Orenburg, Turkiston, Krasnovodsk. 12, 4600, 20. K. P. Kaufman.
3.Mazkur ko‘p sonli harbiy qo‘shin ______-yil fevralda o‘zlari o‘rnashgan joy lari _________________________________va ________________deyarli bir vaqtda yoTga chiqdi. 1873, Toshkent, Orenburg, Mang‘ishloq, Krasnovodskdan.
4.Xivaga _____ming kishigina yetib bordi. Faqatgina Toshkent, Orenburg yo‘nalishidan yo’lga chiqqan qo‘shinlar _____-yil may oyida Xiva xonligi chegaralariga yetib keldi. 7,5. 1873.
5. Hujumga boshchilik qilgan general ______________yarador bo’ldi. Podsho hukumati qo‘shinlari katta talafot ko‘rgani bois chekinib, _______________________boshchiligidagi kuchlami kutishga majbur bo’ldi. ______-may kuni shahaming Hazorasp darvozasining dushmanlarga ochib berilishi xonlik poytaxtining egallanishiga olib keldi. Veryovkin, fon Kaufman. 29.
6.K. P. Kaufman Xivani bosib olgandan so‘ng xon xazinasini ________________(tovon) evaziga musodara qilib, xazina bilan birga qadimiy qo’lyozmalar, xonning taxti va toji, tanga zarb qiladigan tamg^’a va zarb tasviri, qo’ng‘irot sulolasi xonlarining hokimiyati ramzlari va boshqa qo’lga kiritilgan moddiy boyliklarni ________________________jo‘natdi. Kontributsiya, Sankt-Peterburgga.
7. K. P. Kaufman Xivani egallagandan so‘ng Xiva xonligi bilan muzokaralar o^’tkazish uchun ________________qishlog‘idagi qarorgohiga bordi. U taklif etgan sulh shartnomasini Xiva xoni Muhammad Rahimxon II ____________-avgustda imzolashga majbur bo’ldi. Ushbu shartnoma Xiva xoni Rossiya imperiyasi tobeligiga o‘tganligini ko‘rsatardi. Shartnomaning birinchi moddasida: «__________________ o‘zini Butun Rossiya imperatorining sodiq xodimi deb tan oladi. Gandimiyon, 1873-yil 12, Sayid Rahim Bahodirxon.
8.Gandimiyon shartnomasida: «Amudaiyoning chap qirg‘og‘idagi ruslar uchun zarur va qulay bo’lgan yerga ular o‘zlarining ___________________qurish huquqiga ega. Xonlik ushbu pristanlarning ___________va_______________uchun javobgar. Shartnomaga binoan Xiva xonligi _________________________rubl miqdoridagi tovonni __ yil davomida to‘lashi belgilandi. Pristanlarini, saqlanishi va xavfsizligi. 2 million 200 ming, 20.
Kontributsiya — mag‘lub davlatning g‘olib davlat foydasiga pul to‘lovi.
Pristan (ruscha — kelib to ‘xtamoq) — daryolar sohilida qayiqlar, kemalar to‘xtaydigan, maxsus jihozlangan joy bandargoh.

1. 
   Rossiya imperiyasi tomonidan 0‘rta Osiyo istilo qilinishining uchinchibosqichi _______________ davomida Xiva xonligining istilo etilishi ham amalga oshirildi.
   

2. 
   Hujum g‘arbda____________, shimolda_____________, sharqda __________va janubda _____________kabi to‘rt harbiy okrugdan olib borildi.Bunda __ mingdan ortiq askar, ______ot va ___ ming tuyadan iborat harbiy qo‘shin ishtirok etgan. Bu qo‘shinga _______________boshchilik qildi.
   

3.Mazkur ko‘p sonli harbiy qo‘shin ______-yil fevralda o‘zlari o‘rnashgan joy lari _________________________________va ________________deyarli bir vaqtda yoTga chiqdi.

4.Xivaga _____ming kishigina yetib bordi. Faqatgina Toshkent, Orenburg yo‘nalishidan yo’lga chiqqan qo‘shinlar _____-yil may oyida Xiva xonligi chegaralariga yetib keldi.

5. Hujumga boshchilik qilgan general ______________yarador bo’ldi. Podsho hukumati qo‘shinlari katta talafot ko‘rgani bois chekinib, _______________________boshchiligidagi kuchlami kutishga majbur bo’ldi. ______-may kuni shahaming Hazorasp darvozasining dushmanlarga ochib berilishi xonlik poytaxtining egallanishiga olib keldi.

6.K. P. Kaufman Xivani bosib olgandan so‘ng xon xazinasini ________________(tovon) evaziga musodara qilib, xazina bilan birga qadimiy qo’lyozmalar, xonning taxti va toji, tanga zarb qiladigan tamg^’a va zarb tasviri, qo’ng‘irot sulolasi xonlarining hokimiyati ramzlari va boshqa qo’lga kiritilgan moddiy boyliklarni ________________________jo‘natdi.

7. K. P. Kaufman Xivani egallagandan so‘ng Xiva xonligi bilan muzokaralar o^’tkazish uchun ________________qishlog‘idagi qarorgohiga bordi. U taklif etgan sulh shartnomasini Xiva xoni Muhammad Rahimxon II ____________-avgustda imzolashga majbur bo’ldi. Ushbu shartnoma Xiva xoni Rossiya imperiyasi tobeligiga o‘tganligini ko‘rsatardi. Shartnomaning birinchi moddasida: «__________________ o‘zini Butun Rossiya imperatorining sodiq xodimi deb tan oladi.

8.Gandimiyon shartnomasida: «Amudaiyoning chap qirg‘og‘idagi ruslar uchun zarur va qulay bo’lgan yerga ular o‘zlarining ___________________qurish huquqiga ega. Xonlik ushbu pristanlarning ___________va_______________uchun javobgar. Shartnomaga binoan Xiva xonligi _________________________rubl miqdoridagi tovonni __ yil davomida to‘lashi belgilandi.

9.Kontributsiya —
Pristan -

Protektorat

To‘ra
Vassal
Kontributsiya
Pristan